Nasist əməkdaşlığından ABŞ casusluğuna qədər Ukrayna millətçiliyi

Ukrayna Millətçiləri Təşkilatı (OUN) 1929-cu ildə Şərqi Qalisiya ukraynalılar tərəfindən quruldu və keçən əsr boyu ilk öncə Nasist Almaniyasının, daha sonra Soyuq Müharibədə SSRİ-yə qarşı Avropanın aləti halına gəldi.

Quruluş etibarilə müstəqil və etnik olaraq homogen Ukraynanın təbliğatını və davasını aparan OUN-in ilk hədəfində Polşa vardı. İlk sensasiya 1934-cü ildə Polşa Daxili İşlər Naziri Bronislav Perastkiyə sui-qəsd oldu.

1936-cı ildə Polşa höküməti tərəfindən sui-qəsdlə əlaqəli olaraq ittiham olunan və məhkum edilənlər arasından gənc OUN üzvləri Stepan Bandera və Mikola Lebed də vardı. İlk olaraq edam cəzasına məhkum oldular, sonra isə bu cəza ömürlük həbsə çevrildi.

Bandera və Lebed nasistlər 1939-cu ildə Polşanı işğal etdiyində qaçmağı bacardılar.

UKRAYNA MİLLƏTÇİ HƏRƏKATININ İNKİŞAFI

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Polşanın müstəqillik elan etməsi Şərqi Qalisiya torpaqlarında təzyiqi yüksəltdi. 1918-ci ildə Pavel Skoropadski liderliyində Lvovdakı dövlət çevrilişi və özəlliklə Riqa müqaviləsində Qalisiyanın Polşaya verilməsi gələcəkdə yaşanacaq münaqişələrin xəbərçisi oldu.

Bunun ardınca Varşavanın bölgədəki ukraynalıları vəzifədən çıxarması və Şərqi Qalisiyanin adını “Şərqi Malopolşa” (Małopolska Wschodnia) olaraq dəyişdirməsi bardağı daşıran son damla idi. Ukraynanılar Şərqi Qalisiyada çoxluq təşkil edirdilər və Habsburq hakimiyyəti altında kiçik miqyaslı, amma olduqca sağlam burjua millətçiliyini inkişaf etdirdilər.

Amma Polşa höküməti ukraynalı azlığı tamamilə basdırmadı. “Azlıqlar müqaviləsi”nə riayət etməklə ukraynalı azlığın hüquqlarına zəmanət verdi. Əvvəlcə bəzi güzəştlər edildi və ukraynalılar öz mətbuatlarını və siyasi partiyalarını yaradıb fəaliyyət göstərdilər.

Bu, çox davam etmədi. Polşadakı koalisiya hökumətləri “Azlıqlar müqaviləsi”nin müddəalarını getdikcə daha çox pozmağa başladılar və Ukraynada məktəblərdə və yerli hakimiyyət orqanlarında “Polonizasiya” siyasətini həyata keçirməyə başladılar. Buna cavab olaraq ukraynalılar getdikcə daha çox hərbiləşdilər. 1920-ci ildə fəaliyyətə başlayan Ukrayna Hərbi Təşkilatı (UVO) Polşa prezidenti Yozef Pilsudskiyə sui-qəsd etməyə cəhd etdi.

Şərqi Qalisa və Volin kimi ukraynalıların çoxluq olduğu torpaqlar polşalıların doldurulması ilə “Polonizasiya” siyasəti parçalanmanı daha da dərinləşdirdi. Bu, Polşa hakimiyyətinə qarşı çıxan millətçi qruplara azlıq dəstəyinin artmasına səbəb oldu. OUN belə bir siyasi atmosferdə quruldu.

NASİSTLƏRLƏ ƏMƏKDAŞLIQ PROSESİ

1939-cu ildə imzalanmış Almaniya-SSRİ paktına uyğun olaraq Şərqi Qalisiya və Volin SSRİ-nin nəzarətinə keçdi. Bundan sonra OUN öz ümidlərini nasistlərə bağlamağa başladı. 1939-cu ilin sonlarında nasistlər OUN liderlərini əvvəlcə Krakovda, sonra Varşavada yerləşdirdilər.

Tarixçi Dr. Volodimir Serhiyçukun sözlərinə görə 1939-cu ildə Ukraynanın iki vilayəti (şərq və qərb) arasında sərhəd ləğv edildikdə OUN şərqdə fəaliyyətini inkişaf etdirmək imkanı əldə etdi. 1940-cı ildə NKVD Şərqi Ukraynada OUN komissarlarını həbs etməyə başladı.

1940-cı ildə OUN daxilində parçalanma baş verdi. Andrey Melnikin başçılıq etdiyi köhnə qanad (OUN-M) tələsmədən Ukraynanın müstəqilliyi üçün almanlarla sıx əməkdaşlıq etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Bandera fraksiyası (OUN-B) Ukraynanın müstəqilliyini dərhal istəyən qrup idi.

Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin 1951-ci ilə aid hesabatına görə, OUN-un yaradıcılarından biri olan Bandera 1930-cu illərdə Abver (Nasist hərbi kəşfiyyatı) adına “II Konsul” kod adı altında casusluq və təxribat fəaliyyəti həyata keçirirdi. Bəzi iddialara görə Andrey Melnik eyni illərdə Abverin “I konsul”u olub.

Nasistlər 22 iyun 1941-ci ildə SSRİ-ni işğal etdikdən sonra Bandera başçılıq etdiyi OUN bölmələri Şərqi Qalisiyaya köçdü.

30 iyun 1941-ci ildə Bandera Şərqi Qalisiyanın paytaxtı Lvova çatanda onun sağ əli Yaroslav Stetsko OUN-B adına "suveren və vahid" Ukrayna dövlətini elan etdi. Stetsko yeni qurulan müstəqil Ukraynanın baş naziri, Mikola Lebed isə (o dövrdə Zakopane Gestapo mərkəzində təlim alırdı) müdafiə naziri təyin edildi.

Ukrayna millətçilərini öz mənfəətləri üçün istismar etməyə qərarlı olan nasistlər Bandera və Stetskodan müstəqillik bəyannaməsini geri götürmələrini tələb etdilər. Bandera və Stetsko bu tələbi rədd etdi, nasistlər tərəfindən həbs edildi və əvvəlcə Berlində ev dustaqlığına salındılar.

1942-ci ilin yanvarından sonra ikisi Zaksenhauzen həbs düşərgəsinə sürgün edildi. Nəticədə Ukraynanın qərbində inzibati qurumlar və polis məntəqələri Melnik qrupunun əlinə keçib. Bu prosesdə nasist hökuməti “OUN-B”nin üsyan planlarından narahat idi və Gestapoya Qərbi Ukraynada nə qədər “OUN-B” üzvü varsa, həbs edib edam etməyi əmr etdi.

Təlim aldığı Gestapo qərargahından qaçmağı bacaran “OUN-B” liderlərindən biri olan Lebed o zaman qeyri-qanuni şəraitdə fəaliyyət göstərən təşkilatın rəhbəri oldu. Nəhayət, “OUN-B” 1942-ci ildə partizan təşkilatı olan Ukrayna Üsyan Ordusuna (UPA) hakim oldu. Bu hadisə ukraynalılar arasında gərginliyə səbəb oldu. Bəziləri OUN-B qrupunun UPA-nın həqiqi liderlərini edam etməklə təşkilatı ələ keçirdiyini iddia edirdilər.

1944-cü ildə UPA tamamilə OUN-B hökmranlığı altına girdi, lakin bütün UPA milisləri OUN-B üzvlərindən ibarət deyildi.

Digər tərəfdən nasist iqtidarı ilə OUN-B arasındakı əlaqə mürəkkəb idi. Əvvəldən Ukrayna millətçilərinin müstəqillik layihələrinə qarşı çıxan nasistlər bir tərəfdən Lebedin başına mükafat qoydular, digər tərəfdən UPA milisləri Vermaxtın təşkil etdiyi yəhudi qırğınlarında iştirak etdilər.

1941-ci ilin aprelində banderistlər bəyanət verərək SSRİ-dəki yəhudilərin bolşevik rejiminin ən qatı tərəfdarları olduğunu, Ukraynada yaşayan yəhudilərin isə rus imperializminin uzantıları olduğunu elan etdilər.

1941-ci ilin iyulunda Almaniyada ev dustağı olan Stetsko belə bir açıqlama verdi: “Moskvanın Ukraynanı kölələşdirməsinə kömək edən yəhudilərin zərərli və düşmən rolunu tam bilirəm. Ona görə də Ukraynada yəhudilərin məhv edilməsinin və bu prosesdə alman üsullarından istifadə olunmasının tərəfdarıyam.”

Yenə həmin il Lvovda paylanan vərəqələrdə OUN üzvləri tərəfindən aşağıdakı ifadələr alındı: “Şərqi Qalisiyanı işğal edərkən Stalini çiçəklərlə qarşıladınız. Başınızı Hitlerə təqdim edəcəyik.”

1943-cü ildə OUN-B qrupu Sovetlər və nasistlərin 1918-ci ildə olduğu kimi bir-birini yeyib Ukraynanı tərk edəcəklərini düşünürdü. Aprel ayında Lebed “polyakları bütün inqilabi torpaqlardan təmizləməyi” təklif etdi. Beləliklə, yenidən diriləcək Polşa dövləti 1918-ci ildə olduğu kimi Qərbi Ukraynaya iddia qaldıra bilməzdi. Bu siyasət nəticəsində 11 iyul 1943-cü ildə UPA milislərinin basqın etdiyi Qərbi Ukraynanın 80 yaşayış məntəqəsində təxminən 10 min polyakın öldürüldüyü barədə məlumat var.

1944-cü ilin iyulunda Qırmızı Ordu Qərbi Ukraynaya doğru irəlilədi və Lvov üzərində nəzarəti ələ keçirdi. Bu prosesdə OUN-B və UPA Sovetlərə qarşı genişmiqyaslı partizan müharibəsi aparırdılar. Banderistlər, təbii ki, nasistlərlə əməkdaşlığı davam etdirirdilər.

İyulda ukraynalı millətçilər Karpat dağlarında Ukrayna Ali Azadlıq Şurasını (UHVR) yaradıblar. UHVR-də dominant tərəf OUN-B qrupu idi. 1944-cü ilin sentyabrında almanlar Bandera və Stetskonu Zaksenhauzendən təxliyə etdilər. Berlin həm OUN fraksiyaları, həm də digər Ukrayna liderləri ilə birlikdə Ukrayna Milli Komitəsini yaratmağa ümid edirdi. Komitə noyabrda yaradılıb, lakin Bandera və Stetsko əməkdaşlıqdan imtina etdilər.

İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİNDƏN SONRA

1947-ci ilə qədər Almaniya, Avstriya və İtaliyada təxminən 250 min OUN üzvü və ya tərəfdarının yaşadığı təxmin edilir. 1947-ci ildən sonra UPA milisləri Çexoslovakiya üzərindən ABŞ-a köçməyə başladılar.

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropada yaradılmış Ukrayna qaçqın düşərgələri millətçi düşüncə və təbliğatın yayıldığı ərazilərə çevrildi. Bundan əlavə 1946-cı ilin fevralında Bandera bu düşərgələrdə təşkilatlanmaq üzrə “OUN-B”nin xaricdəki uzantısı olan “OUN-Z”ni qurdu. “OUN-Z” qrupu başda “OUN-B” ilə eyni siyasi xəttə və nizam-intizama malik idi.

ABŞ Ordusu Əks Kəşfiyyat Korpusunun (CIC) müşahidəçilərinə görə, OUN-Z qrupu düşmənlərinə qarşı müntəzəm olaraq qorxutma və terror siyasəti tətbiq edirdi. CIC hesabatlarında Bandera "son dərəcə təhlükəli" kimi təsvir edilir, çünki Bandera Almaniyada ukraynalı rəqiblərinə qarşı zorakılığa əl atmaqdan çəkinmirdi.

1944-cü ilin iyulunda Qırmızı Ordu Lvovu ələ keçirməzdən əvvəl UHVR Vatikan və Avropa hökumətləri ilə əlaqə qurmaq üçün yüksək vəzifəli şəxslərdən ibarət bir nümayəndə heyətini vəzifələndirdi. Nümayəndə heyəti Ukrayna Ali Azadlıq Şurasının (ZP/UHVR) Xaricdəki Nümayəndəliyi kimi tanınırdı. Ata İvan Hrinioç nümayəndə heyətinin rəhbəri təyin edildi və heyətdə Xarici İşlər Naziri olaraq Mikola Lebed, UPA adından isə Yuri Lopatinski yer alırdı.

Hrinioç 1940-cı ildə Bandera və Lebedlə birlikdə Krakovda olmuş ukraynalı katolik keşişdir. Həmin vaxt o, OUN adından Lvov arxiyepiskopu Andrey Şepstitski ilə Vatikandakı Şərqi Katolik Kilsəsinin nümayəndəsi İvan Buçko arasında əlaqə qurmaq vəzifəsini öz üzərinə götürdü.

Nasistlər Şərqi Qalisiyanı işğal edərkən Hrinioç Reyxfürer-SS tərkibində "yəhudi mütəxəssisi" kimi tanınan Fritz Arlt ilə əlaqə saxladı. Arlt sonradan Hitlerin şəxsi vəkili olacaq Hans Frankın rəhbərliyi altında işləyirdi.

1944-cü ildə UHVR tərəfindən dərc edilmiş manifestdə “Ukraynanın siyasi suverenliyini və siyasi sistemini müəyyən edən demokratik quruluşu dəstəkləyən, ideoloji oriyentasiyasından və ya bağlantılarından asılı olmayaraq bütün öndə gələn siyasi ünsürlərin birləşməsi” çağırışı yer alırdı.

UHVR daha sonra Bandera daxil Qərbi Ukraynadakı şovinistlərin Ukrayna dövlətini dini, təkpartiyalı və totalitar təməl əsasında qurmağa meylli cəhdlərini rədd edəcəcəyini açıqladı. Buna səbəb kimi Şərqi Ukraynadakı millətçilərin belə bir siyasi anlaşmanı qəbuledilməz hesab etmələri göstərildi.

1947-ci ildə Bandera-Stetsko və Hrinioç-Lebed arasında münaqişə baş verdi. Bandera və Stetsko təkpartiyalı hakimiyyətdə və Banderanın prezidentliyində israr edirdilər. Hrinioç və Lebed UHVR-nin Bandera deyil, vətəndaşlar tərəfindən yaradıldığını və Banderanı heç vaxt diktator kimi qəbul etməyəcəklərini açıqladı.

1948-ci ilin avqustunda keçirilən OUN-Z konqresində Bandera Hrinioç-Lebed qrupunu OUN-dan təmizlədi və ardıcıllarını “OUN-Z”dən istefa verməyə çağırdı. Bu müddət ərzində Bandera OUN-un 80 faizinə hakim ola bildi və millətçi hərəkatı mühacirətə yönəltmək üçün xüsusi səlahiyyətlər tələb etdi. Bundan əlavə, Bandera Qərbi Ukraynada müxalif ukraynalı liderlərinə qarşı terror fəaliyyətini davam etdirdi və ukraynalı miqrant təşkilatlarını nəzarətə götürmək üçün müxtəlif manevrlər edib. ABŞ kəşfiyyat rəsmilərinin məlumatına görə, Şərqi Qalisiyadakı ukraynalı mühacirlərin təxminən 80 faizi Banderaya sadiq idi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Lebed, Hrinioç və Lopatinkiy xaricdə rəsmi UHVR nümayəndələri olaraq qaldılar.

Bu siyasi bölünmüşlük şərtlərində Qərb üsusi xidmət orqanları bir tərəf seçməli idilər.

ABŞ kəşfiyyatı Bandera ilə ilk dəfə 1945-ci ilin sentyabrında maraqlanmağa başladı. UPA milisləri Almaniyadakı ABŞ ərazisinə yollanarkən ABŞ kəşfiyyatı da Qərbi Ukraynadakı hərbi vəziyyət və UPA bölmələrinin strukturu ilə bağlı araşdırmalar aparırdı.

UPA milislərinin 1947-ci ildə ABŞ nəzarətindəki bölgəyə axışı Polşa ordusunun ölkənin cənub-şərqində UPA-nı yox etmək üçün başlatdığı “Vistula əməliyyatı” ilə sürətləndirilmişdi.

UPA milislərinin əksəriyyəti Bandera tərəfdarı idilər. Bəzi mənbələr 1947-ci ilin sentyabrında düşərgələrdəki ukraynalı qaçqınların UPA milisi olaraq keçmiş SS zabiti Anton Eyxner tərəfindən təlim aldıqlarını iddia edir.

İkinci Müharibədən sonra banderistlər özlərini “rus təbliğatının böhtanına məruz qalmış, nasistlərə və sovetlərə müqavimət göstərən qəhrəmanlar” kimi göstərməyə başladılar. Bu prosesdə Banderanın nasistlər tərəfindən tutulması və onun Zaksenhauzendə həbs edilməsi presedent kimi göstərildi. Hətta daha da irəli gedərək Banderanın təkcə Ukrayna üçün deyil, bütün Avropa üçün vuruşduğunu iddia etdilər.

Bununla belə, ABŞ kəşfiyyat rəsmiləri müharibə zamanı etnik təmizləmədə banderistlərin rolunu ört-basdır etdilər. Digər tərəfdən ABŞ kəşfiyyatı Şərqi Avropadakı ukrayna qaçqın düşərgələrində fəaliyyət göstərən sovet agentlərinin yerini müəyyən etmək üçün UPA könüllülərindən istifadə edirdi. UPA lideri Yuri Lopatinski 1947-ci ilin oktyabrında sovet casuslarını tapmaq üçün Deqqendorf düşərgəsinə getmişdi.

1947-ci ilin noyabrında Berlindəki sovet hərbi rəsmiləri ABŞ ərazisində UPA üzvlərinin ekstradisiya edilməsində təkid etdilər. ABŞ kəşfiyyatı isə bu tələbin anti-bolşevik qüvvələrin illərdir əldə etməyə çalışdığı ABŞ etibarını məhv edə biləcəyindən narahat idi.

Çox keçmədi ki, SSRİ Banderanın ABŞ ərazisində olduğunu öyrəndi və sovet agentlərinin 1946-cı ilin iyununda Banderanı qaçırmaq üçün ABŞ ərazisinə daxil olduqları deyilir.

Bundan əlavə, Bandera ilə maraqlananlar arasında Britaniya kəşfiyyatı (MI6) da var idi. MI6 1948-ci ilin aprelində Gerhard fon Mende vasitəsilə Bandera ilə əlaqə saxladı. Riqadan olan alman fon Mende Alfred Rozenberqin rəhbərlik etdiyi “Ostministerium”un (Reyxin işğal altındakı şərq bölgələri nazirliyi)) Qafqaz və Türküstan şöbəsinin rəisi idi. Bu şöbənin yaradılmasında məqsəd SSRİ-də müsəlmanları bolşevik idarəsinə qarşı üsyana hazırlamaq idi. Bu tapşırığı yerinə yetirərkən fon Mende UPA-nın imkanları və işləmə qabiliyyəti haqqında da məlumatlandırıldı.

1949-cu ildə Mİ6 Banderanın öz casuslarını  Qərbi Ukraynaya  göndərməkdə kömək etdi. 1950-ci ildə isə bu casusları Qərbi Ukraynadan kəşfiyyat məlumatı verə biləcəkləri ümidi ilə hazırlamağa başladı.

Lakin CIA və ABŞ Dövlət Departamenti rəsmiləri Bandera ilə əməkdaşlığa açıq şəkildə qarşı çıxdılar. 1950-ci ilə qədər CIA Hrinoç-Lebed qrupu ilə işləyirdi və UHVR ilə əlaqə saxlamaq üçün öz casuslarını Qərbi Ukraynaya göndərməyə başladı. Bandera indi UHVR-nin dəstəyini və hətta Ukraynadakı OUN partiyasının rəhbərliyini itirmişdi. 1951-ci ilin aprelində CIA rəsmiləri Mİ6-nı Banderadan dəstəyi geri çəkməyə çalışdılar, MI6 bundan imtina etdi.

Bandera keçmiş Polşa torpaqlarında, xüsusən də sovet torpaqlarında gənc nəslin zehniyyətini dəyişdirməkdə diqqətəlayiq uğur qazandı, lakin artıq funksional deyildi. CIA üçün ən yaxşı həll Banderanın ləğvi idi.

Və Bandera vasitəsilə Britaniyanın Ukraynadakı əməliyyatları genişləndi. 1954-cü ilin əvvəlinə aid bir hesabatda deyilir ki,  bu əməkdaşlığın (Bandera ilə) əməliyyat aspekti qənəətbəxş şəkildə inkişaf etmişdi. Bandera terror təcrübəsinə sahib, professional yeraltı ünsürü idi. Onu vazkeçilməz qılan da bu idi.

Bandera Münhendə qaldı və öz casuslarını təkbaşına yetişdirməyə davam etdi. O, anti-Amerika ritorikasını yayan və digər ukraynalı mühacir qəzetlərinə hücum edən bir qəzet nəşr etdi. Bundan əlavə, Bandera ABŞ-ın Avropadakı hərbi və kəşfiyyat idarələrinə sızmağa cəhd edərək ABŞ üçün işləyən ukraynalıları qorxutmağa çalışdı.

Bu arada Bandera Ukraynaya casuslar göndərməyə davam edib və onların maaşlarını saxta pullarla ödədi. Lakin Amerika kəşfiyyat rəsmiləri Banderanı susdurmaq əzmində olsalar da, Sovetlərin onu qaçırıb və öldürməsinə əsla icazə verilməməsi barədə qərar aldılar.

Bandera isə yeni sponsorlar axtarırdı. 1956-cı ilin əvvəlində qısa bir müddət ərzində İtaliya Hərbi Kəşfiyyatı (SIFAR) Banderanı dəstəklədi. Elə həmin il Bandera nasist hərbi kəşfiyyatının SSRİ/Şərq üzrə məsul olan Reynhard Gelenin rəhbərlik etdiyi Qərbi Almaniya kəşfiyyatı olan BND ilə yeni əlaqələr qurdu. Əslində Gelenin yüksək səviyyəli zabitləri müharibə zamanı SSRİ-ni parçalamağın yeganə yolunun millətçi qrupları dəstəkləmək olduğunu müdafiə edirdilər.

Banderanın BND ilə şəxsi əlaqəsi müharibənin son illərində Gelenin “Fremde Heere Ost”dakı (Şərq bölgəsinin hərbi kəşfiyyat xidməti) keçmiş köməkçisi və müharibədən sonra Gelenin ən yaxın müşaviri olmuş Haynz Danko Herre idi. Münhendəki CİA rəsmiləri isə Banderaya qarşı xəbərdarlıqlarını davam etdirərkən, Herre əməkdaşlıqdan vaz keçmədiyini açıqladı: “Banderanı 20 ilə yaxındır tanıyırıq. Onun Almaniya daxilində və xaricində yarım milyondan çox izləyicisi var.”

1959-cu ilin sentyabrında Herre dedi ki, BND Sovet Ukraynasından kəşfiyyat axınını bərpa edib. Bu arada Bandera 1955-ci ildən ABŞ-dakı ukraynalı tərəfləri, Dövlət Departamenti və CIA rəsmiləri ilə görüşmək üçün ABŞ vizası almağa çalışırdı.

Herre düşünürdü ki, Qərbi Almaniyanın köməyi ilə veriləcək viza Banderanın ABŞ-la münasibətlərini yaxşılaşdıracaq. BND vasitəsilə CİA-nın etimadını qazanan Bandera 1959-cu ilin oktyabrında Münhendə CIA rəsmilərindən ABŞ vizası üçün icazə almağı bacardı.

On gün sonra Bandera Münhendə Boqdan Staşinski adlı KQB casusu tərəfindən sianid tozu püskürdən xüsusi silahla öldürüldü. İllər əvvəl Banderanın təşkilatına və BND-yə sızan Sovetlər belə qənaətə gəldilər ki, Banderanın ölümündən sonra alman kəşfiyyatı ilə ukraynalı millətçilər arasında daha bir ittifaq yaradıla bilməz. Edamdan sonra OUN-B qrupu fəaliyyətini davam etdirdi, lakin DTK təşkilatın ən yüksək eşelonlarına nüfuz etdi. Herre isə 1961-ci ilə qədər Banderanın adamları ilə əlaqə saxladı.

ABŞ VƏ MİKOLA LEBED

Lebedin CIA ilə əlaqələri Soyuq Müharibə boyu davam etdi. 1945 və 1946-cı illərdə Strateji Xidmətlər Bölməsi (SSU) ilə Hrinioç-Lebed qrupu arasında əlaqə yaratmaq cəhdləri qarşılıqlı inamsızlıq səbəbindən uğursuzluğa düçar oldu.

1946-cı ilin dekabrında HrinioÇ və Lopatinski casus hazırlığı, pul və silah üçün ABŞ-dan kömək istədilər. Onlar öz növbəsində ABŞ üçün Ukraynada kəşfiyyat şəbəkələri yaradacaqdılar.

SSU-nun Vatikanda təmaslarını koordinasiya edən macar əsilli jurnalist Zsolt Aradi əlaqələri təsdiqləyib. Bu arada, Aradi qeyd edib ki, UHVR, UPA və OUN ukraynalılar arasında yeganə böyük və nüfuzlu təşkilatdır və Hrinioç, Lebed və Lopatinski "qətiyyətli və bacarıqlı adamlardır".

1947-ci ilin iyul ayında CIC hesabatında Lebedə "məşhur sadist və alman əməkdaş" kimi istinad edilir.

SSU əvvəlcə Hrinioç-Lebed qrupunun təklifini rədd etsə də, Romadakı CIC bu təklifi qəbul etdi və Lebed və Ukraynanın immiqrasiya təşkilatları sovetlərin ABŞ bölgəsindəki fəaliyyəti haqqında məlumat verdilər.

Bundan əlavə, Hrinioç CIC müxbiri kimi fəaliyyətə başladı. 1947-ci ilin noyabrında Hrinioç Bandera adından ABŞ hakimiyyət orqanlarından Sovetlərin ekstradisiya tələblərindən qorunmaq üçün Lebedi Romadan Münhenə köçürməyi xahiş etdi. Münhendəki CIC Hrinioçun etimadını qazanmağa və Bandera ilə görüş təşkil etməyə ümid edirdi.

ABŞ ordusu dekabr ayında Lebedi və ailəsini Münhenə köçürüb. Bu arada Lebed müharibə dövrünü, Bandera qrupunu və UPA-nın almanlar və sovetlərlə mübarizəsini təsvir edən 126 səhifəlik kitab yazdı.

1948-ci il Berlin blokadası və Avropada müharibə təhlükəsi CİA-nı sovet mühacir qruplarını yoxlamağa sövq etdi. ICON Layihəsi çərçivəsində CİA 30 qrup üzərində işlədi və kəşfiyyat şəbəkəsi yaratmaq üçün Hrinioç-Lebed qrupu ilə əməliyyat əməkdaşlığı təklif etdi.

Bandera ilə müqayisədə Hrinioç-Lebed Sovet Ukraynasında ən sıx yeraltı əlaqələri olan CİA üçün mülayim, sabit və əməliyyat baxımından etibarlı qrup idi. Müharibə başlayanda sovet cəbhələrinin arxasında “müqavimət” və kəşfiyyat qrupunun olması vacib idi. Bundan sonra CIA UPA üçün hər cür yardımı səfərbər etdi. Silah, texnika, pul, radio verilişləri kimi. Hrinioç Münhendə qaldı, lakin Lebed Nyu-Yorka köçdü və daimi iqamət statusu, sonra ABŞ vətəndaşlığı aldı.

“PROLOG” NƏŞRİYYATI

1953-cü ildən başlayaraq CİA Nyu-Yorkda Lebedin rəhbərliyi altında işçi qrupu yaratdı. Bu qrupun əsas məqsədi Ukrayna ədəbiyyatını və tarixini nəşr etmək üçün kitablar, qəzetlər, bülletenlər və radio proqramları kimi təbliğat materialları hazırlamaq idi. 1956-cı ildə kommersiya güdməyən
“Proloq Tədqiqat və Nəşriyyat Tərəfdaşlığı” olaraq rəsmən quruldu.

“Prolog”un yaradılma prosesi, missiyası və maliyyələşdirilməsi ilə bağlı təfərrüatlar CIA-nın 15 fevral 1967-ci il tarixli sənədlərində tapıla bilər.

"Prolog"un vergiyə cəlb edilməməsi üçün CİA gəlir mənbəyi kimi “şəxsi ianələri” göstərib. Nyu-York əyalətinin hakimiyyət orqanlarından yayınmaq üçün CİA “Prolog”u özəl müqaviləli qeyri-kommersiya təşkilatına çevirdi.

Hrinioç Münhendə "Ukrainische-Gesellschaft für Auslandsstudien" ofisini açıb “Prolog”un Avropa tədqiqatlarını həyata keçirtdi. Hrinioç-Lebed qrupu indi bütün siyasi fəaliyyətlərini “Prolog” vasitəsilə həyata keçirməyə başladı və “Prolog”da işləyənlərin demək olar ki, hamısı CİA əməliyyatında işlədiklərindən xəbərsiz idi.

Əvvəlcə Afinadan “Nova Ukrayniya” adlı radio yayımı başladı. Sonra "Suçasna Ukrayniya” qəzeti təsis edildi. “Suçasnist” adlı ədəbi jurnal nəşr olundu, digər nəşrlər Ukraynanın kitabxanalarına, mədəniyyət müəssisələrinə, inzibati idarələrə və ayrı-ayrı şəxslərə göndərildi.

Təkcə 1957-ci ildə CİA dəstəyi ilə “Prolog” ayda 70 saat olmaqla 1200 radio proqramı yayımladı, 200 min qəzet və 5 min broşür nəşr etdi. Sonrakı illərdə “Prolog” millətçi ukraynalı yazıçı və şairlərin kitablarını nəşr etdi.

“Prolog” kəşfiyyat işinə 1950-ci illərin sonlarında sovet səyahət məhdudiyyətləri yumşaldıldığı zaman başladı. Bu, immiqrant ukraynalı tələbələrə və alimlərə akademik konfranslarda, beynəlxalq gənclik festivallarında, musiqi və rəqs tamaşalarında, Roma Olimpiadalarında və s. iştirak etmək imkanı verdi. “Prolog”un heyəti həmçinin Sovet Ukraynasının vətəndaşları ilə ünsiyyət qurmaq imkanı əldə etdi. “Prolog”un liderləri və nümayəndələri qayıtdıqları zaman CIA ilə məlumat paylaşdılar. Təkcə 1966-cı ildə “Prolog”un əməkdaşları 227 sovet vətəndaşı ilə əlaqə saxladılar.

1960-cı illərin əvvəllərində “Prolog”un tərkibinə CİA tərəfindən təlim keçmiş Anatol Kaminski adlı bir adam da daxil idi. 1966-cı ildə Kaminski Lebedlə birlikdə “Prolog”un direktorlarından biri oldu. 1960-cı illərdə Proloqun liderləri Ukrayna siyasəti, dissident ukraynalı şairlər, KQB-yə bağlı şəxslər, KQB məmurlarının kimliyi, Ukraynanın qərbində sovet raketləri və təyyarələri və digər bir çox mövzu haqqında hesabat yayımladılar.

“Prolog” layihəsi dissident Sovet vətəndaşı ukraynalılar üzərindəki CİA-nın ən təsirli əməliyyatlardan biri idi. Lebed eyni zamanda Banderist dövrünün sərt antisemitist ritorikasını da tərk etdi.

Lebed 1975-ci ildə təqaüdə çıxdı, lakin “Prolog” və ZP/UHVR məsləhətçisi olaraq qaldı. 1978-ci ildə ukraynalı jurnalist Roman Kupçinski Proloqun yeni direktoru oldu. 1977-ci ildə prezident Karterin milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Zbiqnev Bjezinski “Prolog”un genişləndirilməsinə kömək etdi.

1980-ci illərdə “Prolog” digər sovet xalqlarını əhatə etmək üçün öz işini genişləndirdi və istehzalı olaraq, bunlara dissident sovet yəhudiləri də daxil idi. 1990-cı ildə SSRİ-nin dağılma ərəfəsində olması ilə missiya 1,75 milyon dollarlıq yekun ödənişlə bağlandı.

ƏTRAFLI

İncəsənətin ən böyük supermodelinin faciəsi

1849-1850-ci ilin qışında Uolter Houell Deverell otağa girəndə Dante Qabriel Rossetti və Uilyam Holman Hant rəsm çəkirdilər. Gələn qonaq həyəcanlı şəkildə “Siz dostlarım, nə hariqüladə gözəl bir varlıq tapdığıma inanmayacaqsınız. Görkəmli və uzun boylu, sanki bir kraliça kimidir” deyərək içəri girmişdi. Bu sözlərlə Lizzi Siddalın əsrarəngsiz gözəlliyi adını tarixə yazdırmağa başladı.

Çox az insan 27 yaşında ölən rəssam Deverellin adını xatırlayır. Ancaq o, sənətkarlardan ibarət “Pre-Rafael qardaşlığı”nın üzvü idi. 7 nəfərdən ibarət olan bu gizli təşkilat 1848-ci ildə Rosetti, Holman Hant və Con Everett Mille tərəfindən qurulmuşdu. Pre-Rafael cərəyanı eyni zamanda Londondakı Milli Portret Qalereyasında “Pre-Rafael bacılar” olaraq sərgilənən qadın model, rəssam və yazarları da əhatə edirdi. Lizzi Siddal da əvvəl model olaraq başladı, sonra rəsmlər çəkdi və ayrıca şeir yazdı.

Deverellin gözəlliyini duyurduğu sırada Lizzi Siddal Londonun mərkəzində bir papaq dükanında işləyirdi. O qədər də xoş olmayan şərtlər altında uzun saatlar boyu çalışmaq məcburiyyətində idi. Ailəsi isə zatən həssas olan sağlamlığı haqqında narahat idi. Bəlkə də anasının Lizzinin rəsm modelliyi etməsinı icazə verməsinin səbəbi bu idi. Çünki o zamanlar modellik mənfi şöhrət qazanmışdı və seks işçiliyi ilə bərabər görülürdü. Deverell qızın anasına özü yaxınlaşmağa cəsarət edə bilməmişdi. Onun yerinə pul məsələsini müzakirə etmək üçün göstərişli maşını ilə anasını yollamışdı. Xanım Siddal sadə evinin önünə gələn bu maşınla dəhşətə düşmüşdü.

İlk olaraq Lizzi “part-time” model olaraq işləməyə başladı və papaq dükanında işini davam etdirdi. Deverell onu “12-ci gecədəki Viola” olaraq təsvir etdikdən sonra Holman Hant “İnancını dəyişdirmiş ingilis ailəsi bir xristian missioneri druidlərin zülmdən qoruyarkən” (1850) tablosu üçün və “Valentin Silviyanı Proteydən xilas edərkən” (1850-1851) tablosundakı Silviya olaraq rəsmini çəkdi. Rosettiyə isə ilk dəfə 1850-ci ildə az bilinən tablolardan biri olan “Rosso vestita” üçün modellik etdi.

Hamisi Con Raskinə görə sonrakı illərdə münasibətləri boyunca Rosetti Lizzini minlərlə dəfə cizdi və çəkdi. Günümüzdə Lizzinin narin quruluşu, cılız üz xətləri və işıq saçan mis saçları bir gözəllik simvolu qəbul edilməsinə rəğmən 1850-ci illərdə çox arıq olmaq cazibədar olaraq qəbul edilməzdi və hətta qızıl saç bir qadın jurnalist tərəfindən “sosial intihar” olaraq təsvir edilmişdi. Modellik etdiyi işlər və yer aldığı tablolar vasitəsilə Lizzi ümumi gözəllik fikrini dəyişdirməyə vasitəçi oldu.

Bir neçə il içində Lizzi Siddal papaq dükanından ayrılmağa yetəcək qədər pul qazanmağa başladı. Con Everett Millenin “Ofeliya”(1851-1852) tablosundakı modelliyindən sonra üzü olduqca tanındı. Başqa digər rəssamlar da onu çəkmək səs-küy saldılar, amma o zamanlar artıq sevgilisi olaraq bilinən Rosetti qısqanmağa başladı və sadəcə onun modellik etməsini istədi. Çarlz Olston Kollinz Lizzidən onun üçün modellik etməsini istəsə də, soyuq rədd cavabı almışdı.

Lizzi və Rosetti 10 il nişanlı qaldılar, amma Rosetti toy tarixi müəyyənləşdirmək üçün çətinlik çəkirdi. İkisi də birlikdə yaşaması asan insanlar deyildilər. Lizzi içində tiryək olan lavdanom bağımlısı idi, Rosetti isə davamlı olaraq Lizzini aldadırdı.

1854-cü ildə Lizzinin rəssamlıq karyerası başladı. Rosetti ona dərslər verirdi və Raskin onun əsərlərini gördüyündə Lizzinin dahi olduğunu söyləmişdi. Rəsmləri tənqidçilər tərəfindən istehza olundu, amma Lizzi daha yeni öyrənməyə başlamışdı. Sürətli inkişafı Raskinin onunla maraqlanmasının işarəsi idi. Lizzinin rəsm çəkməsini aktivləşdirmək üçün illik 150 funt maaş verdi. Papaq dükanında isə illik 24 funt qazanırdı.

1857-ci ildə Londondakı Pre-Rafel sərgisində əsərlərini sərgiləyən yeganə qadın rəssam Lizzi Siddal idi və burada “Clerk Saunders” (1857) adlı tablosu kolleksiyaçı olan amerikalı Çarlz Eliot Norton tərəfindən satın alındı. Bundan qısa bir müddət sonra isə həm sağlamlığı, həm münasibəti getdikcə pisləşməyə başlayan Lizzi Raskindən illik maaş aldığı işini buraxdı. Rosetti və Raskin onun həyatını davamlı kontrol edirdilər və Lizzi artıq bundan qaçmaq istədi. Yığdığı pulla bacılarından birini yanına alaraq Derbişirdə bir kəndə getdi. Sonra isə Londona qayıtmaq yerinə atasının doğulduğu Şeffildə gedib orada əmisiuşaqları ilə birlikdə qaldı. Daha sonra yataqxanaya yerləşib Şeffild İncəsənət Məktəbində qeydə alındı. Bir sənətkar olaraq tək başına uğur qazanmağa qərarlı idi.

Rosetti zaman-zaman onu ziyarət etməyə getdi, amma Lizzinin Londondan aldığı məktublarda Rosettinin bəzi qadınlarla olan münasibətlərindən yazılırdı və 1858-ci ilin ortalarında münasibətləri sona çatdı. 1859-cu ilin payızında ağır şəkildə xəstələnən Lizzinin ailəsi Raskin ilə əlaqə qurdu və Raskin bu durumu Rossettiyə söylədi. Rossetti Lizzinin yanına gələndə əlində nigah kağızı var idi və Lizzi sağalan kimi evləndilər.

Lizzi və Rosetti Parisdə uzun balayına çıxdılar. Bu arada Lizzi hamilə olduğunun fərqinə vardı. Rosetti bu durumdan məmnun halda onu çəkməyə davam etdi. Lizzi ana olacağı üçün xoşbəxt idi, amma lavdanom bağımlısı idi. Bəlkə də buna görə 2 may 1861-ci ildə uşaq ölü halda dünyaya gəldi.

Lizzi körpəsinin ölümündən sonra depressiyadan qurtula bilmədi. Rosetti ilə evliliyi mənfiyə doğru gedirdi. Dostlarının evlilik boyunca sadiq olduğunu söyləməsinə rəğmən o, ərinin yenə xəyanət etdiyinə əmin idi.

10 fevral 1862-ci ilin axşamı Rosetti və Lizzi şair Alcernon Çarlz Suinbern ilə birlikdə yeməyə çıxdılar. Evə qayıtdıqdan sonra Rosetti işçi kollecinə axşam dərsi verməyə getdi. Evdən çıxmadan öncə Lizzinin yatağa girdiyini gördü. Hər zamankı lavdanom dozasını almışdı və masada yarım şüşə qədər qalmışdı. Rosetti işdən qayıdanda isə şüşə tamamilə boş idi. Lizzi elə dərin yuxuda idi ki, onu oyandıra bilmirdi və Rosetti üçün məktub da yazmışdı. Həkim çağırması üçün ev sahibi səslənərkən Lizzinin məktubunu gizlətdi.

4 həkimin səyinə rəğmən 11 fevral 1862-ci ilin erkən saatlarında Lizzi həyata gözlərini yumdu. Dostu Ford Medoks Braunun tövsiyyə ilə Rosetti intihar məktubunu yandırdı. Bunu xristian cənazəsi üçün Lizzi intihar etməmiş kimi göstəmək üçün etmişdi. Öldüyü zaman Lizzi təkrar hamilə idi. Bəlkə növbəti ölü doğumdan qorxmuşdu.

Lizzinin hekayəsi ölümü ilə bitmir. Həyatına dair ürküdücü qeydlərdən dolayı kült qotik fiqur halına gəldi. Rosetti yazdığı şeirlərin tək surətini arvadının tabutunun içinə yerləşdirmişdi. Ancaq 7 il sonra şeirlərini geri istədiyinə qərar verdi.

1869-cu ilin payız gecəsində Lizzinin tabutu gömüldüyü Hayqeyt qəbiristanlığından böyük gizliliklə çıxarıldı. Dostları Rosettinin ağlını itirdiyini düşünürdülər. Bütün bu proseslər dostu və sənət taciri olan, daha sonra şantajçı olduğu iddia edilən Çarlz Avqust Hauell tərəfindən ustalıqla həyata keçirildi. Qəbiristanlıqda işıq olmadığı üçün böyük tonqal yandırmışdılar.

Hauell daha sonra Rosettiyə tabutu açdıqlarında arvadının bədəninin heç bir şəkildə pozulmamış olduğunu söylədi. Usta yalançılıqla onun skeletə çevrilmədiyini və həyatda olduğu vaxtdakı kimi gözəl olduğunu söylədi. Hətta saçlarının uzandığını və tabutu alovların işığı altında parlaq mis rəngi ilə doldurduğunu iddia etdi. Modelin gözəlliyi ölümündən sonra belə hökm sürdüyü inancı bugün də davam edir. Bəlkə də bunu Hauellin hekayəsinə borcluyuq.

ƏTRAFLI

Məkkənin sürpriz ziyarətçiləri

Qeyri-müsəlmanların girə bilmədiyi Məkkə qədim zamanlardan bəri avropalılar üçün gizli şəhər olmuşdu. 1500-cü illərdən etibarən çox sayda avropalı qılıq dəyişdirərək Məkkəni ziyarət etdi. Aralarından bəziləri Kəbənin içinə belə girdi.

Qeyri-müsəlmanların Məkkə və Mədinəni ziyarəti əsrlərdir davam edən ciddi qadağadır. Nəqliyyat və rabitə imkanlarının bugünkü kimi inkişaf etmədiyi zamanlarda belə bu qadağa son dərəcə qatı şəkildə həyata keçirilirdi. Zəvvarlar həm çıxdıqları ölkələrdə, həm yol boyunca, həm də Məkkə və Mədinənin giriş qapılarında ciddi şəkildə yoxlanılırdılar ki, “sızma” olmasın.

Ancaq bütün bunlara rəğmən 1503-cü ildən etibarən XX əsrin əvvəliə qədər 25 avropalının fərqli qılıqlarda Məkkə və Mədinəyə giriş etdiyi, hətta bəzilərinin həcc ibadətini belə yetinə gətirərək dönüşdə təəssüratlarını qələmə aldığı bilinir.

Əldə olan rəsmi qeydlərə görə Məkkəyə girməyə bacaran ilk qeyri-müsəlman XV əsrdə yaşayan Ludoviko di Vartema adlı italyandır. Vasko de Qama və Leonardo de Vinçinin müasiri olan Vartema 1465-ci ildə dünyaya gəlmişdi. Həyatının ilk dövrləri haqqında çox bilinməsə də, səyahət və məcarə sevən Renessans adamı olduğu bilinir. Çıxdığı uzun səfərdən qayıdanda qələmə aldığı xatirələrinin girişində “Bir gözün gördüyünün 10 qulağın söylədiyindən daha dəyərli” olduğunu ifadə etməsi də buna işarədir. Onun səyahət qeydləri Avropada çox oxunan klassikalardandır.

1500-cü ildə Venesiyadan dənizə açılan Vartemanın ilk dayanacağı bugünkü Misirin İsgəndəriyyə şəhəri oldu. Oradan Qahirəyə, qısa fasilədən sonra dəniz yoluyla Beyruta, quru yoluyla Şama gəlib çatdı. Ərəb dili marağını çəkincə bu dili öyrənmək üçün 2 il Şamda yaşadı. 8 aprel 1503-cü ildə suriyalı zəvvar qılığına girib Məkkəyə gedən karvanla yola çıxdı.

O dövrdə Məkkəyə səyahət etmək olduqca çətin və riskli idi. Yolda qarşıya çıxan soyğunçulardan qızmar günəşin altında getməyin sağlamlıq baxımından yaratdığı təhlükələrə qədər bir çox problem vardı. Yolda bir neçə zəvvar namizədinin vəfatına şahid olan Vartema nəhayət Məkkəyə çatdı. Şəhərin mürəkkəbliyi, mədəni müxtəlifliyi, qələbəliyi və bazarlarındakı kakofoniyası gənc italyanın ağlını başından aldı. “Məkkədə qaldığım 20 gün içində gördüyüm şəkildə bu qədər çox insanın eyni nöqtəyə toplaşdığını ömrüm boyunca heç görməmişdim.”

Vartema zəvvar ibadətinin ayrıntılarını və Məkkənin təsvirini bir avropalı dilində yazan ilk xarici idi. Kəbədən və örtüyündən başlayaraq digər təvafı və digər prosesləri diqqətlə qeyd etmişdi. Həcarül-Əsvadı öpmə mərasiminə qatılan və zəmzəm quyusuna enib dəstəmaz alan Vartema o dövrdə Avropada bir əfsanə halına gələn “Məhəmmədin qəbri Məkkədə havada durmaqdadır” iddiasını yalanlamışdı.

Həcc və Ümrə ibadətinin bütün tələblərini yerinə gətirən Vartema 20-ci günün sonunda cənuba gedən karvana daxil oldu. Hind okeanının sahilindəki Aden şəhərində “Portuqalların casusu” olduğu ittihamı ilə həbsə atıldı, amma qısa müddət sonra sərbəst buraxılaraq Yəmən içində azad gəzmək haqqı qazandı. Vartema həm də Yəmən içlərini ziyarətini edən ilk avropalı oldu.

Ərəb yarımadasından sonra Uzaq Şərqə uzanan səyahətindən bənzərsiz təcrübələr qazanan Vartema Avropaya qayıdıb 1517-ci ildə Romada dünyasını dəyişdi.

Vartemadan 170 il sonra Cozef Pitts adlı bir ingilisin yolu Məkkəyə düşdü. Amma o, Vartema kimi Şərqin ekzotik zövqlərinə maraq göstərən məcarəçi deyildi. Pitts savaş əsiri idi və tək istəyi evinə qayıda bilmək idi.

Gənc dənizçi olaraq Aralıq dənizində səyahət edən gəmidə işləməyə başlayan Pitts Əlcəzair sahillərində gəmiyə basqın edən bərbərilərə əsir düşəndə 17 yaşı vardı. Əsirlərin paylanması nəticəsində əlcazairli əsgərin payına düşən Pittsin həyatı qeyri-adi şəkildə dəyişdi. Sahibinin özünə çox yaxşı davranması ilə müsəlmanlığı seçən Pitts 1680-ci ildə əlcəzairli əsgər və ailəsinə Həcc səyahətində yoldaşlıq etdi. Vartemadan fərqli olaraq Məkkədən heç təsirlənməyən Pitts gördüklərini “adi” olaraq şərh etmişdi. Yenə də ibadət üsullarına dair qeydləri Vartemanın qeydləri ilə eyni idi.

Məkkədən sonra Mədinəni və peyğəmbətin qəbrini də ziyarət etdi. Yolda özü kimi əsir düşmüş irlandiyalı ilə qarşılaşan Pitts onun hekayəsini dinlədi. İrlandiyalı uşaq ikən müsəlmanlara əsir düşmüş, müsəlman kimi böyüdülmüşdü. Daha sonra xristianların əlinə düşmüş, kölələşdirilmişdi. Nəhayət onlardan qaçaraq yenidən müsəlmanlara sığınan irlandiyalı Allaha həmd etmək üçün Həcc yolunda idi.

Pitts əlcəzairli sahiblərindən qaçaraq Avropaya qayıtdı. Qələmə aldığı xatirələrində İslamı zorla mənimsədiyini qeud edən Pitts avropalılar arasında nüfuz qazana bilmək üçün kitabında müsəlmanlarla bağlı çox sayda önyarğıya və kinayəyə yer verdi.

Pittsdən 127 il sonra bu dəfə sirrli ispan Məkkə qapılarında peyda oldu: Dominqo Badiya Leblix. 1766-cı ildə bugünkü İspaniyanın Barselona şəhərində dünyaya gələn Leblix gənc yaşında ərəb dili ilə maraqlanaraq Şimali Afrikaya köçdü. Məğrib bölgəsinin müxtəlif şəhərlərində ərəb dilini inkişaf etdirdikdən sonra 1803-cü ildə etibarən özünü “Əli Bəy əl-Abbasi” şəklində tanıtmağa başladı. İddiasına görə soyu Abbasi xəlifələrindən Harun Rəşiddən gəlirdi. Şimali Afrikadan şərqə doğru səyahətlərə başlayan Əli Bəy Mərakeşdən Qahirəyə qədər olan bütün coğrafiyanı addım-addım dolaşdı.

Əli Bəyin Qahirədən daxil olduğu Həcc karvanı Məkkəyə yetişəndə tarix 23 yanvar 1807-ci ili göstərirdi. Şəhərin memarlığı, təmizliyi Əli Bəyə təsir etmişdi. Məkkədə keçirdiyi zaman içində Abbasilərlə qohumluğunu əl altından yayan Əli Bəy bu sayədə şəhər xalqının sayğı və sevgisini qazandı. Hətta Kəbənin təmizlənməsi və ətirlənməsi mərasiminə də qatıldı. Kəbənin içinə şəxsən girdi. Kəbə ilə bağlı təəssüratları heyrətamiz idi: “Biz avropalıların gözləntilərinin əskinə Allahın evinin içi olduqca sadə idi. Çıraqlar və yağ lampaları ilə bəzədilmişdi. Başdan-ayağa qaraya bürünmüşdü və çox təvazökar idi.”

Əli Bəy sadəcə maraqlı səyyah və ya məcarəçi deyildi. Fransada Napoleon Bonapart höküməti onu çoxdan kəşf etmiş və özəl missiya vermişdi. Orta Şərq və Ərəb yarımadasına etdiyi səyahəti daha sonra qələmə alan Əli Bəy bölgədəki siyasi durumla bağlı uzun və detallı hesabatı da Fransa administrasiyasına təqdim etmişdi. İspaniyaya qayıtdıqdan sonra əvvəl Kordova, sonra isə Sevilya valisi təyin olunan Əli Bəyin şansı fransızların İspaniyadan qovulması ilə tərsinə döndü. Fransaya qaçmalı olan Əli Bəy daha sonra yeni casusluq missiyası üçün Yaxın Şərqə qayıtdı. Özü üçün yeni zadəgan hekayəsi uyduran Əli Bəy 1818-ci ildə Hələbdə dünyasını dəyişdi. Onun şəxsiyyəti aşkarlanmış və sui-qəsdə qurban getmişdi.

Məkkə səyahətini 1830-cu ildə kitab şəklində nəşr edən italyan Covanni Finati karyerasına 18 yaşında əsgər olaraq başladı. Napoleon ordusunda vəzifəsini yerinə yetirərkən İtaliyanın işğalına qatılmamaq üçün firar edən Finati qaçaqlara verilən ölüm cəzasının bağışlanması ilə yenidən orduya qatıldı. Qaradağlılarla savaşmaq üçün Albaniyaya göndərilən birliklərin içində yer alan Finati təkrar firar etdi. Müsəlman alban qılığında Osmanlı ordusuna qatılıb karxanalarda işləməyə başlayan Finati məcarə axtaran ruhunu dindirə bilmək üçün Albaniyadan Misir valisi Mehmet Əli Paşaya dəstək üçün göndərilən orduya daxil oldu. Finati 1811-ci ildə Misirdə idi.

Bölgə tarixinin ən qarmaqarışıq zamanlarından birində Orta Şərqin göbəyində olan Finati ard-arda davam edən savaşlardan tapdığı fürsətdə Məkkəni ziyarət etdi. Həcc mövsümü idi və Məkkə olduqca qələbəlik idi. Finatinin daha sonra qələmə aldığı təəssüratlardan şəhərdən çox təsirlənmədiyi aydınlaşır.

Finati ilə eyni il 1811-ci ildə Məkkə daha bir avropalı səyyahı qarşıladı. Bugün İordaniya torpaqlarında yer alan Petranı kəşf edərək tarixə keçən isveçrəli səyyah və oriyentalist İohann Lüdviq Burkhardt. 1784-cü ildə İsveçrənin Luzanna şəhərində dünyaya gəldi. Leypziq, Göttingen və Kembricdəki təhsillərinin ardınca kəşf etmək üzrə Afrikaya getməyə qərar verdi. 1809-cu ildə Hələbə köçən Burkhardt ərəb dilini və İslama dair bilgisini mükəmməl hala gətirdikdən sonra Petra daxil olmaq üzrə kəşflər etdiyi Orta Şərq turuna çıxdı. Liviyanın Fezzan bölgəsinə gedəcək bir karvana qatılmaq üzrə Qahirədə gözləyərkən gecikmə ucbatından Nilin cənubuna endi. Qırmızı dəniz üzərindən Ciddəyə keçərək “Şeyx İbrahin bin Abdullah əl-Mehdi” ləqəbi ilə müsəlman qılığında Məkkəni ziyarət etdi.

Özündən əvvəlki səyyahların əksinə Məkkədə olduqca uzun müddət (3 ay) iqamət edən Burkhardt təəssüratlarını detallı şəkildə qələmə aldı. Onun Kəbəyə, ibadət üsullarına, Məkkə xalqının gündəlik həyatına, mədəni ünsürlərə və şəhərin fiziki quruluşuna bağlı təəssüratları özündən sonrakı bütün səyyahlara mənbə oldu. Hazırladığı Məkkə xəritələri günümüzdə hələ ciddi mənbə olaraq qəbul edilir. 3 ay sonra Mədinəni də ziyarət edən Burkhardt burada da yenə uzun müddət qaldı. Mədinə üçün də Məkkədə etdiyi kimi detallı təsvirlər və xatirələr qələmə aldı, daha sonra səyahətini tamamlayaraq Qahirəyə qayıtdı.

Burkhardt 15 oktyabr 1817-ci ildə Qahirədə dünyasını dəyişəndə 33 yaşı vardı. Ölümünə qədər ərəb və müsəlman kimi yaşayan, ənənəvi ərəb qiyafətləri geyinən Burkhardtın məzarı Qahirədəki müsəlman məzarlığındadır. Özünün bu mövzuda açıq bəyanı olmasa da, İslamı səmimi şəkildə mənimsədiyi düşünülür.

Bütün zamanlar içində Məkkəni ziyarət edən ən məşhur xarici ingilis ser Riçard Frensis Bertondur. Uşaqlığından etibarən dillərə meyli olan Berton 18 yaşına gəlmədən ən azı 5 dili mükəmməl şəkildə danışmağa başladı. Ərəb dili də onlardan biri idi. Özünü krallığın coğrafiya icmasına qəbul etdirmək istəyən Berton Məkkəyə getməyi planladığını bildirib maliyyələşdirilməsini tələb etdi. İcma rəhbərliyi həyəcanlı gəncin bu çətin işi bacara biləcəyindən əmin deyildi, amma yenə də özünə bir şans verdilər.

Müsəlman dünyanın mərkəzinə səyahət üçün bütün hazırlıqlarını tamamlayan (sünnət belə olan) Berton 32 yaşında artıq yola çıxmaq üçün hazır idi. İrlandiyalı atanın oğlu olmasına rəğmən tünd rəngli dəriyə sahib olması işini asanlaşdırmışdı. Özünə tapdığı yeni kimliyə o, artıq Riçard Berton deyildi. Hindistanda doğulan Abdulla adlı əfqan taciri idi.

1853-cü ildə Misir üzərindən qatıldığı Həcc qafiləsi ilə yola çıxdıqdan sonea Qırmızı dənizdəki Yenbu limanında sahilə çıxdı. Təhlükəli səyahətin ardınca Məkkəyə gəlib çatan Berton Həccin bütün tələblərini böyük ustalıqla yerinə gətirdi. Günlər boyunca özünə hər hansı şübhəli baxış yönəlmədi. Həcc günləri sona çatdıqdan sonra Berton Məkkədən həmən ayrılmadı. Beynində etmək istədiyi bir iş vardı: Kəbənin içinə girəcəkdi.

Məkkəni ziyarət etmək kimi çətin işin öhdəsindən gələn Berton üçün Kəbənin içinə girmə ehtimalı sıfıra yaxın idi. Amma o, vaz keçmədi. Məkkədə dost olduğu bir gəncin yardımı ilə Kəbənin içinə girməyi və orada 2 rükət namaz qılmağı da bacardı. Berton Məkkədən sonra getdiyi Mədinədə də bir ay qalaraq həm şəhərin içini, həm də çevrəsindəki bölgələri gəzib qeydə aldı.

İngiltərəyə qayıdıb təəssüratlarını “Məkkə və Mədinəyə həcc ziyarəti” adıyla 3 cilddə kitablaşdırdı.İfadələrində zaman-zaman Burkhardtın təsvirlərindən də istifadə edən Bertonun Məkkkə və Mədinə haqqında yazdıqları Qərb dünyasının Ərəbistana dair qavrayışının şəkillənməsində böyük rol oynamışdı.

XIX əsrdə Məkkəni ziyarət son avropalı holland akademik və yazıçı Snuk Hyurqronye idi. 1857-ci ildə protestant keşişin oğlu olaraq dünyaya gələn Hyurqronye Leyden universitetində Şərqiyyət təhsili aldı. 1880-ci ildə müəllimi Mixayel Yan de Quenin yönləndirməsi ilə “İslamda Həccin önəmi və Həccin tarixi” mövzusunda doktorantura oxudu. Doktoranturanı bitirməyin ardınca İndoneziyaya göndəriləcək müstəmləkə məmurlarına dil və mədəniyyət dərsləri verdi. 1884-cü ildə yenə müəllimlərinin işarəti ilə Ciddəyə gedərək 5 ay qaldı. Ərəbistanda daha uzun müddət yaşaya bilmək və həcci müşahidə edə bilmək üçün rəsmən İslamı qəbul edərək “Əbdülqəffar” adını aldı. O dövrdə Hicaz valisi olan Osman Nuri Paşaya yanında gətirdiyi fotoaparatı hədiyyə etməsi sayəsində paşadan Məkkəyə giriş üçün yazılı icazə qoparmağı bacardı.

Həcc dövrü də daxil olmaqla 7 aylıq Məkkə iqaməti sırasında olduqca qiymətli müşahidələri oldu. Ölkəsinə qayıtdıqdan sonra təəssüratlarını və xatirələrini 2 cild halında nəşr etdi. 26 iyun 1936-cı ildəki ölümünə qədər Hollandiya hökümətinin əmrində müstəmləkələrdəki İslami həyat mövzusunda məsləhətlər verdi. Bir yandan da Leyden Universitetində ərəb dili professorluğu vəzifəsini idarə etdi. Hyurqronyenin müsəlmanlığı günümüzdə hələ mübahisəli mövzudur.

Buraya qədər hekayələri danışılan bütün avropalılar Məkkəyə ərəb geyimi və müsəlman qılığında girmişdilər. Məkkəyə Avropa geyimi və mədəni elementləri ilə girən ilk avropalı Herman Biknell idi. Ərəb və fars dilinə ana dili səviyyəsində hakim olan Biknell 1862-ci ildə İslamı seçdiyi Qahirədən Məkkəyə keçərək Həcc vəzifəsini yerinə yetirdi. Ədəbiyyata Hafizin şeirlərini ingilis dilinə çevirən adam olaraq keçən Biknell Həcc səyahətinə aid hər hansı bir yazılı əsər buraxmamışdı.

XX əsrdən etibarən Məkkəni ziyarət edən avropalılar İslamı seçən adlar olmuşdular. Həcc ibadətini yerinə yetirən ilk avropalı qadın kimi tarixə keçən, “Zeynəb” adını alan Ledi Evelin Kobbold və “Məkkəyə gedən yol” əsərində İslamla tanışlığını yazan, “Məhəmməd Əsəd” adını alan Leopold Vays ən məşhurlarıdır.

ƏTRAFLI

"Gecə cadugərləri"

Dünyanın gördüyü ən böyük kütləvi ölümlərin yaşandığı İkinci Dünya Müharibəsi...

 Alman xalqını irqçi nağıllarla uyudaraq yəhudilər başqa olmaqla kommunistləri, demokratları, ziyalıları, əlilləri məhv edən nasistlər digər tərəfdən Avropa ölkələrini bir-bir dizə gətirirdilər. Bitmək bilməyən iştah “Molotov-Ribbentrop paktı”nın pozulmasına səbəb oldu.

SSRİ-də Oktyabr inqilabı ilə qadınların həyatın hər sahəsində yer alması önəmsənmiş, qadın üzərindəki hakimiyyətə son verilmişdi. Hüquqi və iqtisadi sahələrdə tam bərabərliyə qovuşan qadının toplumdakı rolu cinsiyyətinə görə müəyyənləşmirdi.

O dövrlərdə SSRİ vətəndaşları üçün ölkə torpağını nə bahasına olursa-olsun qorumaq hər şeydən önəmliydi. Qarşılarında amansız və ölkələrini yox etmək istəyən Nasist Almaniyası vardı.

İşğalın ardınca ölkələrini qorumaq istəyən istəyən təkcə kişilər deyildi. Qadınlar da könüllü idilər, amma sadəcə arxa cəbhədə tibbi dəstək və ya yemək-içmək ehtiyaclarını qarşılaya bilirdilər. Amma onlar bunlardan daha artığını istəyirdilər. Sübut olaraq Qızıl Ordunun ilk qadın pilotu Marina Raskovaya gələn məktublardır.

Ən sonunda Marina Raskova bunu dəyərləndirmək qərarı alıb nüfuzundan istifadə edərək Stalini razı saldı və tamamı qadınlardan ibarət ilk alay yaratdı: 588-ci alay.

Sovet Hava Qüvvələrinə bağlı olan 588-ci alaya 17-26 yaş arası qadınlar qatılırdı. Qəbul edilən gənc qadınlar pilotluq təlimi üçün Kazaxıstan sərhədindəki Engels bölgəsinə göndərilirdilər.

Mənbələrə görə kişi əsgərlərdən fərqsiz hərbi təlim aldığı üçün intizamlılığı ilə məşhur olan Roskova təlim üçün göndərilən qadın pilot namizədlərinə də güzəştsiz təlim proqramı keçərək onları "Gecə cadugərləri"nə çevirir. Pilot qadınlar eynən kişilər kimi qatı intizamla yorğulur və saçları qısa kəsilir, duyğulardan arındırılır.

Roskova Sovet əsgərləri arasında qibtə ilə izlənən qadın əsgər olaraq şanını yürüdür.

 Makinistindən texniki heyətinə, pilotundan zabitinə qədər gənc qadınlardan ibarət komanda Stalinqrad yaxınlığında təlim gördülər. Başqa insanların illərini alacaq təlimi bir neçə aya tamamladılar

Stalinqrad işğala məruz qalanda “Gecə cadugərləri” texniki olaraq daha çox inkişaf etmiş alman hava birliklərinə qarşı geridə qalmış Polikarpov PO-2 tipli təyyarələr savaşırdı. Bu təyyarələrin materialı ağac və kətandan hazırlanmışdı. Ratsiya və paraşütləri yox idi. İstiqamət tapmaq üçün xronometr və xəritələrdən istifadə edirdilər.

8 iyun 1942-ci ildə ilk bombardmanı izləyən yüzlərlə hava hücumu reallaşdı.

“Gecə cadugərləri” hər uçuşda sadəcə 2 bomba daşıya bildikləri üçün davamlı yerə enib təkrar uçmalı idilər. Bu uçuşlarda hədəf olmamaq üçün gecə qaranlığından yararlanmaqdan əlavə, təyyarələrin səsi eşidilməsin deyə hədəfə yaxınlaşarkən motorlarını qapadırdılar.

Motorların qapadılması ilə gecə səssizliyində havada yaranan vızıltı səsinə alışan nasistlər bu pilotların qadın olduğunu öyrənincə onlara “Gecə cadugərləri” deməyə başladılar. Çox keçmədən nasistlər öz aralarında yaratdıqları əfsanələrdən qorxmağa başladılar. Bu əfsanələrdən birinə görə “Gecə cadugərləri” qaranlıqda daha yaxşı görə bilsin deyə hökümət onlara “gecə görmə” həbi verirdi. Başqa əfsanəyə görə isə cadugər hücumlarına görə gecələr siqaret belə yandırmazdılar.

Müharibənin gedişatını dəyişdirənlərdə olan “Gecə cadugərləri”ni ələ keçirənlərə “Dəmir xaç” vəd olunmuşdu. Nasistlərin əlinə keçən 17 böyük körpü, 9 qatar, 26 sursat və yanacaq deposu istifadəsiz hala gətirildi.

1942-1944-cü illər arasında nasistlərə qorxu salan “Gecə cadugərləri” 30.000 bombardman vəzifəsinə qatılmış və düşmən xəttinə 23.000 bomba buraxmışdılar.

Müharibənin sonunda 53 pilotdan 30-u həyatını itirmişdi.

“Gecə cadugərləri”  birbaşa Stalinin istəyi ilə müharibədən sonra dağıdıldı. Qələbədən sonra adlarına marka belə çıxdı.

LİDİYA LİTVAK

Uğurlarından ötrü “Qızıl ulduz nişanı” verilən “Stalinqradın bəyaz zambağı” Lilinin uşaqlıqdan uçuşa həvəsi vardı. Hərbi uçuş birliyinə qatılmaq istədi, amma başlanğıcda təcrübəsizliyi səbəbi ilə qəbul edildi. Müharibədən əvvəl uçuş təlimini uğurla bitirərək 596-cı alaya girməyi bacardı. İlk müharibə uçuşlarını 1942-ci ilin yayında Saratov üzərində reallaşdırdı. Aviasiya tarixində savaş təyyarəsi vuran ilk qadın pilot oldu. Üstəlik vurduğu təyyarənin pilotu yüksək rütbəli nasist zabiti Ervin Mayer idi. Lilinin vurduğu təyyarədən sağ qurtulan, amma əsir düşən Mayer təyyarəsini vuran komandirin kim olduğunu soruşduğunda qarşısında Lilini, yəni bir qadını  görüncə sanki bir daha bombalanmış kimi hiss etdi. 

SSRİ-nin ilk qadın baş leytenantı Lilinin təyyarəsi 1943-cü ildə bir uçuş sırasında itəndə Lili 21 yaşında idi. Təyyarənin qalıqları 1979-cu ildə Dmitrovk yaxınlarında tapıldı. “Stalinqradın bəyaz zambağı” deyə xatırlanmasıın səbəbi təyyarəsinin gövdəsinə adıyla uyumlu bəyaz zambaq çəkməsi idi. Hər fırsat tapanda topladığı rəngarəng çiçəkləri pilot kabinəsinə yerləşdirirdi. Bombardman ustası Lili böyük ehtimalla “bəyaz zambaqlar” ucbatından düşmənləri tərəfindən tanınmış və təyyarəsi vurulmuşdu

NADEJDA POPOVA

Bir gecədə 18 uçuş reallaşdıraraq rekord qıran Popova yaşadıqlarını 2010-cu ildəki reportajında bu cümlələrlə izah edir. “Qışda hədəfimizi görə bilməzdik. Çünki soyuqdan hər yerimiz ağrıyırdı. Ayaqlarımız çizmələrin içində donardı, amma uçmağa davam edərdik. Hədəfimizə kilidlənib necə vuracağımızı düşünməyə çalışırdıq. Duyğulara yer yox idi. Çünki duyğularına yenik düşənlər vurulurdu. Təyyarələr ağacdan idi və paraşüt də yox idi.”

Almanlar onları cadugər olaraq qəbul etsələr də ölkələrində bir mələk idilər. Buna görə Popova kimi həyatda qalanları bir çox şərəf medalı aldılar. Popova “Bombaladıq, öldürdük. Hamısı da müharibənin bir parçası idi” deyərək müharibənin heç də məsum olmadığını göstərirdi. Amma o da hər kəs kimi ən çox qızın cəsarətinə təəccüblənirdi: “Bəzən gözlərimi qapadıb gənc qız, pilot olduğum keçmiş günlərimi görürəm və özümdən soruşuram: “Nadya, bütün bunları necə etdin?”

 Nadejda Popov ağacdan hazırlanan 2 nəfərlik, 2 qanadlı təyyarəsi ilə tam 852 dəfə uçuş etdi. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ordudakı vəzifəsinə podpolkovnik olaraq davam etdi. Şimali Qafqaz səmalarında uçarkən yerə sərt eniş etdiyi sırada müalicə üçün götürüldüyü mərkəzdə özü kimi yaralı pilot olan Semyon Karlamov ilə tanış oldu. 1945-ci ildə hər ikisi də qəhrəman elan edilən cütlük evləndi.

6 iyul 2013-cü ildə 91 yaşında dünyasını dəyişdi.

 

“Gecə cadugərləri” müharibənin bitişində evlərinə qayıdarkən onlardan öncə heç bir qadının xəyal edə bilməyəcəyi bir şey yaşadıqlarının fərqindəydilər.

1994-cü ildə “Der Spiegel” jurnalının həyatda qalan qadın pilotlardan hazırladığı reportajlarda Nataliya Meklin “Ölümlə oynadıq”, İrina Sebrova “Həyatı üstündə dalğalandığımız yay kimi hiss etdik”, Larisa Rozanova “Doğru zamanda doğru yerdəydik və doğru olanı etdik” dedilər.

ƏTRAFLI

"Bazar de la Charite" yanğını

 

“Bazar de la Charite” yanğını 1897-ci ildə çoxu qadın olmaqla 126 nəfərin ölümüylə nəticələnən böyük faciədir. Bu ad əslində Fransa aristokrasiya tərəfindən hər il təşkil olunan xeyriyyə cəmiyyətinə verilən addır. 1885-ci ildə qurulan “Bazar de la Charite” toplantılar təşkil edərək ehtiyac sahiblərini maddi dəstəklə təmin etməyi nəzərdə tuturdu. Amma qurulmasından 12 il sonra bu dərnəyin təşkilatı bir faciəylə nəticələndi.

1789-cu il inqilabından sonra Fransanın həm siyasi, həm də sosial-iqtisadi quruluşunda göz alıcı proseslər yaşanırdı. Yüksələn burjuaziya diqqətini şəhər planlamasına yönəltmiş, bu proses isə kənddən şəhərə köçü gücləndirmişdi.

19-cu əsrdə Fransanın böyük şəhərlərində nəqliyyat, infakstruktur və mənzil işləri pik nöqtəsinə çatmışdı. Böyük şəhərlər arasında Paris sadəcə Fransanın deyil, bütün Avropanın moda və lüks paytaxtı olmuşdu. Amma günümüzdə olduğu kimi şəhər həyatı içində möhtəşəm gəlir ədalətsizliyi vardı.

Ölkədəki bütün bu inkişaf prosesində “Bazar de la Charite” Parisdə yaşayan ehtiyac sahiblərinə kömək etmək məqsədi ilə qurulmuşdu. Qurucuları qatı katolik fransız aristokratları idi. Bu xeyriyyə cəmiyyətləri  hər il may ayında reallaşırdı. Din adamları təşkilata xeyir-dua vermək üçün may ayının ilk bazar günü toplantıya gəlirdi. Toplantı hər il fərqli məkanlarda olurdu. Təşkilatın məkan seçimindəki ən önəmli meyar bölgənin müştəri potensialı idi.

Yanğının çıxdığı 1897-ci ildə təşkilat məkanı olaraq Rur Jean Goujonda son dərəcə böyük anqar kirayələnmişdi. Təşkilata ev sahibliyi edəcək olan bu binanın içinə karton və taxta kimi yanıcılığı yüksək materiallardan bir caddə inşa edilmişdi. Məqsəd vizuallığı ön plana çıxardaraq toplantıya daha çox müştəri çəkmək idi.

Toplantıya dəvət edilən zəngin müştərilərin pul xərcləməsi üçün özəlliklə təzgahlarda lüks qumaşların olmasına diqqət edilirdi. İnsanları daha çox pul xərcləməyə həvəsləndirmək üçün müxtəlif əyləncələr planlanırdı. 1897-ci ildə bu əyləncə fəaliyyətlərinin arasına ilk dəfə bir yenilik əlavə edilmişdi.

“Bazar de la Charite”in komissiya sədri baron Armand de Mackau bir film proyeksiyasını gətirilməsini istəmişdi. Paris cəmiyyəti ilk dəfə  kinoyla tanış olacaqdı.

1897-ci ildəki “Bazar de la Charite” bir çox baxımdan tarixinin ən yaxşı planlanmış və ən əyləncəli təşkilatı idi. Bu səbəblə o ilin ziyarətçiləri arasında tanınmış adlar vardı. Avstriya imperatriçası Elizabet və Neapol kraliçasının bacısı Sofi D ’Alençon bu adlardan sadəcə bir neçəsi idi.

“Bazar de la Charite”in o ilki fəaliyyət məkanı yanğının böyük fəlakətlə nəticələnməsi üçün bütün şərtləri daşıyırdı.

Binanın döşəmələri üçün küknar ağacından hazırlanmış taxtadan istifadə edilmişdi. Tavanı ilə odun və qətranlı kağız ilə örtülmüşdü. Binanın şüşələri görkəmli qumaşlarla bəzənmişdi. Dekorasiyalardan binanın quruluşda istifadə edilən materiallara qədər hər şey çox yanıcı idi. Burada çıxan yanğının sürətlə böyüməsinin bir digər səbəbi nitrat əsaslı filmlər idi.

4 may 1897-ci ildə görünüşdə hər şey normal idi. Bir yandan toplantı davam edir, digər yandan film nümayişi üçün hazırlıq gedirdi. Kino nümayişi sırasında məkanda ortalama 1200 adam vardı. 19-cu əsr texnologiyası günümüzlə müqayisədə olduqca ibtidai nöqtədə idi. İşıq yaratmaq və bu işığı proyeksiya obyektinə əks etdirə bilmək üçün yanıcı qazlardan istifadə edilirdi.

Film nümayişi başlamışdı, amma qısa müddət sonra lampanın mayesi bitdiyi üçün filmə fasilə verilmək məcburiyyətində qalındı. Sönən lampanı təkrar yandırmaq üçün tanka maye doldurmaq lazım idi. Proyeksiya operatoru olaya müdaxilə etdiyi sırad bir qaz qaçağı yaranmışdı. Bu sırada operator köməkçisindən işıq verməsini istədi. Köməkçisi məkanı işıqlandırmaq üçün işıq yerinə kibriti yandırınca qısa müddətdə bütün bina alov aldı. Kiçik alovla başlayan yanğın ilk öncə pərdələrə, sonra döşəməyə, ardınca tavana qədər çatmışdı.

Nitratlı filmlərin yanması bütün məkanı dumana bürümüşdü. Yanğının sürətlə böyüməsi isə tavanın çökməsinə səbəb olmuşdu. Qısacası, “Bazar de la Chatite”a xaos hakim idi.

Olay şahidlərinin ifadələrinə görə kişilər qadınları əzərək yanğından qaçmağa çalışırdı. Bəziləri çıxış qapılarını bağlamış, bəziləri isə əsaları ilə qadınları vuraraq onları yerə yıxmışdı. Ölənlərin arasında 120 qadının, 6 kişinin olması şahidlərin ifadələrini təsdiqləyirdi. Yanğın 4 saat sonra söndürülmüşdü. Qurbanların çoxu tanınmaz halda idi. Bu əsnada dünyanın ilk məhkəmə-tibbi ekspertizası reallaşdırıldı. Cəsədlərin dişləri incələnərək şəxsiyyətlər müəyyən edilməyə çalışıldı. Araşdırmanın axırında bütün qurbanların kimliyi müəyyənləşmişdi.

Fəlakətin ardınca yanğının çıxmasında məsul olan şəxslər heç bir şəkildə cəzalandırıldı. Amma bu olay feminist hərəkatını önəmli ölçüdə tətiklədi.

4 may tarixindən sonra Fransada artıq heç bir şey əvvəlki kimi deyildi. Hər il ölən qadınlar üçün anma mərasimləri təşkil edilirdi. Hətta olayın yaşandığı əraziyə “Notre Dame-de-Consolation” adıyla bir kilsə belə inşa etdirilmişdi. Qadınlar bir araya gələrək qadın  hüquqlarının insan hüquqları olduğunu dilləndirməyə başladılar. Müxtəlif dərgi və dərnəklər vasitəsilə ictimai rəy formalaşdırıldı. Qadınlar artıq əzilmək və çeynənmək istəmirdilər. Qadınların bu hərəkatı həm din adamları, həm də siyasi səlahiyyət tərəfindən basdırılırdı. Amma onlar qorxmadılar. İctimai və siyasi sahədə haqq etdikləri yerə çatana qədər mübarizə aparmağa davam etdilər.

Mövzuyla bağlı Fransa istehsalı olan “Bazar de la Charite” serialında 19-cu əsr Fransa toplumunu bütün çılpaqlığı ilə gözlər önünə sərildi. Qadınların qeyri-bərabər ictimai statusları və aşağı təbəqənin həyat mübarizəsi kimi bir çox nöqtə vurğulandı.

 

ƏTRAFLI

Rumıniyanın itkin uşaqları

Uşaqlıq dövründə yaşanan olaylar insanların həyatlarının formalaşmasında çox böyük önəm daşıyır. Bu mövzu ilə bağlı ən ibrətverici yaşanmış olaylardan biri də Rumıniya uşaq evləri ilə bağlıdır.

Rumıniya Sosialist Respublikasının prezidenti Nikolae Çauşesku əhali və iş gücünü artırmaq məqsədi ilə 1966-cı ildə doğum kontrolunu və abortu qadağan etdi. Dövlətin “aybaşı polisləri” olaraq bilinən ginekoloqlar doğurqanlıq yaşına çatmış qadınları müayinə edərək yetərli sayda uşaq  doğuzdurmalarını zəmanət altına almaqda idilər. Uşaq sayı 5-dən az olan ailələr isə özəl vergi ödəməyə məcbur idilər.

Doğum faizləri beləcə birdən partladı. Ancaq ağla gəlməyən bir problem ilə qarşı-qarşıya qalınmışdı.

Uşaqlarının baxım məsrəflərini qarşılaya bilməyəcək qədər yoxsul olan bir çox ailə onları dövlət tərəfindən idarə olunan uşaq evlərinə buraxmaq məcburiyyətində qalırdılar. Buna qarşılıq dövlət də sürətlə artan ehtiyacı qarşılaya bilmək üçün gedərək daha çox uşaq evi açdı.

Çauşeski hakimiyyətinin devrildiyi 1989-cu ildə uşaq evlərinə tərk edilmiş uşaqların sayı 170.00 idi.

Uşaq evlərində işlər insanlığa zidd formada yürüdülürdü. Balaca uşaqlar hər hansı emosional xəbərdarlığa məruz qalmadan barmaqlıqlı körpə yataqlarında tutulurdu. Hər 15 uşağa 1 baxıcı düşürdü. Bu baxıcılar da uşaqlar ağladıqlarında belə qucaqlarına almamaq, yaxınlıq və şəfqət göstərməmək mövzusunda dəqiq təlimat almışdılar.

Yaxınlıq göstərmək uşaqlar daha da artığını istəməyə yönləndirəcəkdi. Belə bir ehtiyacın qarşılanması isə məhdud saydakı baxıcı ilə mümkun deyildi. Bu şərtlər altında işlər ciddi intizamla yürüdülməkdəydi.

Uşaqlar tualet ehtiyaclarını yan-yana düzülmüş “qorşok”larda birlikdə ödəyir, saçları cinsiyyətə baxılmadan eyni biçimdə kəsilir, hamısına tək tip geyimlər geyindirilirdi. Bəslənmələri də yenə ciddi proqrama bağlıydı. Nəticədə hər şey mexanik hala gətirilmişdi.

Ağlamaları qarşılıqsız qalan uşaqlar qısa müddətdən sonra ağlamamağı öyrənirdilər. Heç kim  onları qucağa almır, heç kim onlarla oynamırdı.

Təməl ehtiyacları ödənildiyi halda uşaqlar emosional yaxınlıq, dəstək və hər hansı bir stimul olmadan yaşayırdılar. Bunun nəticəsində uşaqlarda “ayrımsız yaxınlıq” olaraq bilinən durum inkişaf etmişdi.

Uşaqlar şəxs ayırd etmədən hər kəsə yaxınlıq göstərirdilər. Bu cür ayrımsız davranışlar ilk başda insana sevimli gəlsə də, əslində baxımsız buraxılmış uşaqlarda görülən mübarizə strategiyalardan birinə işarə edir.

Bu davranış forması belə bir qurumda böyümüş uşaqların fərqləndirici özəlliklərdən biridir. 

Sonunda bu uşaq evlərində yaşananlar mütəxəssislərin diqqətini çəkdi və doğulduqlarından bəri bu uşaq evlərində yaşayan, yaşları 6 ay ilə 3 arası dəyişən 136 uşaq dəyərləndirməyə alındı.

İlk ortaya çıxan faktlardan biri uşaqlardakı İQ xallarının ümumi ortalamadan xeyli aşağı olduğu idi. Beyinlərinin yetərincə inkişaf etməmiş olduğunu göstərən davranışlar sərgiləməyin yanında nitqlə bağlı funksiyalar da geri qalmışdı.

Uşaq evində böyüməyin beyin inkişafına təsiri elm insanları tərəfindən qısa müddət sonra ortaya çıxarıldı və hökümət siyasəti bu çalışmalar işığında yenidən biçimləndirildi. Rumıniyalı yetim uşaqların əksəriyyəti illər içində ya yenidən ailələrinə təslim edildi, ya da hökümət tərəfindən həyata keçirilən proqramlarla övladlıq olaraq verildi.

2005-ci ilə gəldiyində ciddi səviyyədə əngəlli olanlar xaricində uşaqların 2 yaşından əvvəl bu cür qurumlara verilməsi qanuna zidd hala gəlmişdi

İnsan beyni emosional maraq və öyrədici stimullardan məhrum bir ortamda normal biçimdə inkişaf edə bilməz. Bu yaşananlar kimliyimizin biçimlənməsində olduğumuz ortamın dərin təsirini göz önünə sərir.

Dünyanın 4 tərəfində hökümətə bağlı uşaq evlərində yaşayan milyonlarla yetim var. Müsbət yetişmə ortamının körpənin inkişaf etməkdə olan beyni üçün lazım olduğu faktından yola çıxsaq, hökümətlər uşaqlara düzgün beyin inkişafını mümkun qılacaq ortamın yolllarını tapmaq məcburiyyətindədirlər.

ƏTRAFLI