Bir Holokost şedevri: Babiy Yar

28 - 29 sentyabr 1941-ci il tarixlərində - tam sayı vermək lazımdırsa - 33.771 hər yaşdan yəhudi bu məkanda güllə qusan maşınlı tüfənglərin qarşısında ölümü tapdı. Bu say Ukrayna torpaqlarının Sovet orduları tərəfindən qurtarıldığı 1944-ci ilə gəlindiyində 100.000-i aşmışdı

O dəhşət dolu günləri yaşamış rus yazıçısı Anatoliy Kuzneçov hələ 14 yaşındaykən ətrafında cərəyan edən qeyri-insani olayları gündəliyində yazmağa başlayır. İllər sonra bir çox şahidliyin da əlavə görməsi ilə "Babiy Yar: Sənədli xüsusiyyətdə bir roman" adlı əsərini hazırlayır. 1966-ci ildə ilk dəfə nəşr olunan kitab Sovet idarəsi tərəfindən senzuraya tabe tutulur. Daha sonra qərbə mühacirət edən Kuzneçov kitabını orijinal məzmunu ilə yenidən bu dəfə İngiltərədə çıxardır.

Ədəbi heç bir iddiası olmayan kitabın giriş hissəsində müəllifin bu təsbiti yer alır: "Bu kitabdakı hər şey doğrudur. Burada müxtəlif insanların anlatdıqlarına yer verdim və onların hər söylədiyini yazdım. Dolayısı ilə başlıqdakı sənədli təyinnaməsinin əsası budur. Heç bir ədəbi qayğıya yer vermədən hadisələri inkişaf etdikləri şəkildə qələmə aldım ... "

Kitabda adından söz edilən şahidlərin biri Dina Proniçevadır.

"Qaranlıq basdırmışdı. Bizləri sıraya soxdular və yürünə bilməyəcək qədər dar taxta bir körpünün üstünə düzdülər. Altımızı görə bilmirdim. Birdən atəş etməyə başladılar. Gözlərimi bağladım, nəfəsimi tutdum və güllələrdən biri mənə işabət etmədən özümü aşağıya atdım. Çox bir yara almadan, daha sonra başqa cəsədlərlə dolu olduğunu anladığım bir çuxura düşmüşdüm. Qısa müddət sonra tüfənglərin səsi susmuşdu. Bu dəfə bir neçəsi çuxurun içinə enib hələ ölməmiş olanların işini bitirməyə başladılar. Öksürənlər, inləyənlər bir-bir susdular. Tərpənmədən, özümü ələ vermə qorxusu içində eləcə yatırdım. Üstümdə ciddi bir ağırlıq olmalıydı, çünki bir ara nəfəssizlikdən boğulacaq hala gəldim, ancaq qımıldaya bilmirdim... Nə qədər zaman keçdi bilmirəm, sonunda qurşunlanmaq bahasına hərəkət etməyə qərar verdim. Vurularaq ölməyin canlı-canlı basdırılmaqdan yaxşı olacağına qərar vermişdim... "

Hər kəs Auşvitzi, Daxaunu və ya Treblinkanı bilir. Bunlar ölüm fabrikləri halına gətirilmiş nifrət qalalarıdır, sənaye qırğınının təpə nöqtəsidir. Babiy Yarda isə hər şey çox məsumdur. Kiyev yaxınlığında kiçik bir vadidir burası. Ətrafda heç bir şey yoxdur...

19 - 20 sentyabr 1941-ci ildə Ukraynanın ən böyük şəhəri Kiyev almanların əlinə düşər. 875.000 nəfərlik əhalinin 20% -i qədəri yəhudi idi. Hərçənd Sovetlər strateji işlərdə işçiləri şəhərin düşməsindən dərhal əvvəl təhliyə etmişdir və bunların içində yəhudilər də vardı, ancaq bu əməliyyatdan neçə yəhudinin yararlandığı qəti olaraq bəlli deyil.

1914 - 18 müharibəsində alman işğalını dadmış olan şəhər xalqı vəziyyəti müsbət görür. Almanların mədəni bir şəkildə davranacaqlarına dair şübhələri yoxdur. Hətta bəziləri Sovetlər tərəfindən təxrib edilmiş ictimai və iqtisadi quruluşun almanlar tərəfindən düzəldiləcəyini belə ümid edirlər.

Ancaq olaylar elə işləməz və Kiyev xalqı almanların əlinə düşmənin nə anlama gəldiyini acı bir şəkildə öyrənir. İşğaldan dərhal sonra müqavimətçilər tərəfindən alman ordu qərargahının qonaqlandığı bölgələrin yaxınlığında partladılan bombalar gərginliyin sancağını çəkər.

Ordu generalı Alfred Yodl Nürnberq prosesləri əsnasında vəziyyəti belə yekunlaşdıracaqdır:

"... Şəhəri ələ keçirməmizə üstündən çox az vaxt keçmişdi ki bir seriyalı partlama ilə qarşılaşdıq. Şəhər mərkəzinin böyük hissəsi yanırdı. Hər yerdə alovlarla boğuşmaq məcburiyyətində qalmışdıq. Ciddi itkilərimiz vardı. Əvvəllər bir təxribatdır deyə düşündük, ancaq daha sonra ələ keçirdiyimiz planlar bunun təşkilati bir hərəkət olduğunu sübut etdi ... "

Həbs olunanlar arasında yəhudilərin olması Kiyevin yeni rəhbərlərinə uyğun cavabın tez zamanda tapılması mövzusunda ilham verir. Bənzər şəkildə işğal edilən bir çox şəhərdə olduğu kimi gettolar qurulmaz, düşərgələr yaradılmaz, nəqllər edilməz... Kiyev yəhudiləri bir mərkəzdə toplanır və birbaşa məhv edilmək üzrə Paul Blobel əmrindəki Sonderkommando 4A'nın önünə göndərilirlər.

"Kiyevdə və yaxınlığında yaşayan bütün yəhudilər 29 sentyabr səhər saat 8-də, Melkionova və Dokhtureva prospektlərinin birləşdiyi küncdə olacaqlar. Yanlarında şəxsiyyətlərini, pul və qiymətli əşyalarını alacaqlar. Geyim və səfər üçün lazımlı digər ehtiyaclar da özləri ilə olacaq. Bu əmrə uyğun gəlməyənlər görüldükləri yerdə vurulacaqdılar. Yəhudilərin boşaltdıqları evlərə girən və onların mallarını oğurlayanlar da eyni sonu paylaşacaqdılar... "

Şəhərin SS komandiri tərəfindən nəşr olunan bu bəyanat ilə almanların gözləntisinin çox üstündə 30.000'dən çox yəhudi yeni məskunlaşma vahidlərinə nəql ediləcəklərini sanaraq - ki bu istiqamətdə ciddi bir təbliğat söz mövzusudur - göstərilən yer və saatda hazır olur. Gələnlər 100-lük qruplara ayrılırlar və yəhudi qəbiristanlığının olduğu istiqamətə - Babiy Yar'a doğru gediş başlayır.

Yəhudilər tikanlı məftillərlə çevrilmiş sahəyə daxil olduqda soyunmaları əmr edilir. Daha sonra onluq qruplar halında diqqətlə açılmış böyük bir çuxurun ya da məzarın kənarına gətirilir və maşınlı tüfənglərlə daranırlar. Seriya-seriya qətl edilirlər, onları izləyən və bir az sonra eyni aqibəti paylaşacaq çarəsiz insanlar önündə ...

İrina Korşunova 29 sentyabr tarixli gündəliyinə belə qeyd edir: "Yəhudilərə nə olduğunu hələ bilmirik. Bəzi dəhşət dolu xəbərlər gəlir, ancaq bunlara inanmaq mümkün deyil. Öldürüldükləri deyilir. Kimiləri də vaqonlara mindirilib dəyişik yerlərə göndərildiklərini söz edir. Hara getdilər? Onlara nə oldu? Kimsə bilmir! Tək bir şey çox açıqdır; Bütün sənədləri, yanlarına aldıqları yeməklər və geyəcəklər bir yerə toplanmış, varlıqlarına əl qoyulmuş, sonra da Babiy Yardan yox edilmişlər deyilir. Bu aydın deyil ... "

Raisa Ester Maystrenko. Anası yəhudi, atası isə rusdur. Yəhudilərin ölümə göndərilmək üzrə toplandıqları 29 sentyabr 1941-ci ildə hələ 3 yaşında idi. Toplanma yerinə anası ilə birlikdə getmiş, ancaq daha sonra edilən təsnifdə ana - qız bir-birlərindən ayrılmışlar və bir daha heç görüşə bilməmişdilər.

"İki qrupa ayrılmışdıq. Kişilər və qadınlar bir qrupda, uşaqlar və yaşlılar digərində. Mənim şansım vardı, çünki nənəm Tatyana ilə birlikdəydik. Maşınlar atəş etməyə başlayınca olub-bitəni dərhal anladı və məni qucağına alaraq geriyə doğru qaçmağa başladı. Bir tərəfdən də əlində rus pasportunu yelləyir və “mən rusam, məni buraxın” deyə qışqırırdı. Əsgərlər qaçtığımız istiqamətə doğru atəş edirdilər, ancaq buna heç diqqət edəcək vəziyyət yox idi. Allahdan tutdura bilmədilər. Onsuz da axın-axın gələn o qədər insan var idi ki, işləri başlarından aşırdı ... "

Yenə şahid ifadələri:

"Bu qədər böyük bir müvəffəqiyyət gözləmirdilər. Ancaq elə gözəl bir təbliğat etmişdilər ki, gələnlər daha insanca yaşayacaqları yerlərə göndəriləcəklərini sanmışdı. Dolayısı ilə 5 ilə 6 min adam gözləyərkən 30.000'dən çox bir izdiham toplanmışdı o gün meydanda. "

Einsaztgruppe C hesabatından

"Almanların işlərini tamamilə bitirəcək zamanları yox idi. Dolayısı ilə ikili qruplar halında insanları alırlar, başlarını bir-birlərinin yanına doğru tutur və tək güllə ilə iki nəfəri öldürməyə çalışırdılar. Çuxura yaralı olaraq düşənləri isə daha sonra tapança ilə öldürürdülər. Qısa boylu uşaqlarıysa canlı olaraq gömürdülər. "

Tarixçi Feliks Levitas

"İnsanları səhərdən axşama qədər öldürürdülər. O gün sırası gəlməyənlər baraklara qoyulur və ertəsi gün prosesə davam edilirdi. Daha sonra toplanan geyimər yük maşınlarla götürülürdü. Bu tam beş gün beləcə davam etdi. Kimsə buna mane olmadı, kimsə etiraz etmədi. "

Serqey İvanoviç Luçenko, qəbiristanlıq işçisi

Almanlar Ukraynada bu vəhşi işlərində özlərinə köməkçi olacaq bir çox könüllü tapır. Poqromların bir-birini izlədiyi və antisemitzmin ənənəvi olaraq kök saldığı bu torpaqlarda belə bir vəziyyət çox da çaşdırıcı deyildi. Necə ki, özlərinə gətiriləcək hər yəhudi üçün 1000 rubl təklifi edincə xalqdan xeyli dəstək görürlər.

Ancaq pislərin yanında yaxşılar də vardır. Necə ki, min bir çətinliklə evlərinə dönən Raisa Esteri və nənəsini qonşuları heç donos etməmiş, 2 ildən çox bir müddət çölə heç çıxmadan qonşularının köməyi ilə yer altı həyat sürmüşdülər. 1990-ci ildən bu yana Ukrayna Yəhudi Cəmiyyəti qırğınlar zamanı yəhudiləri qurtaran, saxlayan, qaçmalarına ön ayaq olan 431 ukraynalıya "Babiy Yar dürüstü" mükafatı verməkdədir.

Əlbəttə, Babiy Yarda öldürülənlər yalnız yəhudilər deyildi. Bir çox müxalif, rus, polşalı və çex müharibə əsiri, müqavimətçi və nəhayət Kiyev yaxınlığındakı Pavlov Xəstəxanasında müalicə görən zehni əlillər də bu insanlıq xarici rəftardan nəsibini alır.

Rəqəmlər təəccüblüdür. Müharibədən sonra aparılan araşdırmalarda 3 il qədər sürən alman işğalı əsnasında 220.000 adamın burada can verdiyi təsbit edilmişdir. Yalnız 2 gündə 29-30 sentyabr 1941-ci ildə 33.771 yəhudi qətl edilir. Almanlar 29 sentyabr səhəri verilən ünvanda toplanan bütün yəhudiləri özlərindən gözlənilən bir qətilik içində təsnifləmiş, saymış, sənədlərinə və qiymətli əşyalarına əl qoymuş və son dərəcə soyuqqanlı bir intizam içində qeyri-mümkünsüzü bacarmışdır. Bu edilən işin necə sıradanlaşdırıldığının dəlilidir.

İyul 1943-cü ildə qırğının memarı Paul Blobel təkrar Kiyevdə dönər. Bu dəfə missiyası sürətlə irəliləyən Qırmızı Ordunun qarşısında lazımlı təmizliyi etməkdir. Tarixin qarardılması bu mənada nasistlərin ən tez istifadə etdikləri üsullardandır. Ancaq edilənlər o cür dərin, hal və xüsusiyyət mənasında o cür zəngindir ki, bunların silinməsi, ironik olaraq, icrasından daha çətin və bahalı olmuşdur.

Blobel Nürnberqdəki yargılanması əsnasında belə deyir:

"Avqust 1943'dəki son Kiyev ziyarətim əsnasında böyük bir çuxurda yandırılan cəsədlər gördüm. Çuxur həqiqətən çox böyük idi. 55 metr uzunluqda, 3 metr genişlikdə və 2.5 metr dərinlikdə bir məzardı bu. İlk əvvəl məzarın torpaqla örtülmüş üzü açıldı. Daha sonra içinə yanıcı maddələr qoyuldu və atəş yandırıldı. Alovlar iki gün ərzində yandı. Daha sonra ətraf soyuduldu və nəhayət dəlil ola biləcək hər şey toplandı. Ancaq ruslar irəliləyirdi. Cənubdakı və şərqdəki məzarlara əl atmaq mümkün olmadı. "

Babiy Yar və burada nə olduğunu anlamadan itib gedənlər uzun illər boyunca unuduldu. Bölgədə can verən yəhudilərin xatirəsinə bir abidə tikilməsi çox uzun illər Moskva hökumətləri tərəfindən tam siyasi qayğılarla rədd edildi. Hərçənd məşhur rus şairi Yevtuşenko yaşananlar haqqında içindən gəldiyi kimi söylədi; bəstəkar Şostakoviç bu şeirdən həqarətlə 13-cü simfoniyasında üsyanını notlara tökdü. Ancaq bunlar mənalı, lakin kafi deyildi. Nəhayət 1991-ci ildə Sovetlərin yıxılmasının ardından ölənlərin xatirəsinə Menora şəklində bir abidə açıldı.

Kuzneçov Babiy Yardaki vəhşiliyə həsr etdiyi romanının sonunda belə deyir:

"Burada qeyri-adi heç bir şey anlatmadığıma yenidən vurğu etmək istəyirəm. Bunlar bir sistem ilə bütünləşmiş gerçəklərdi. Olaylar insanların bu gün kimi olduqları qədər yaxın bir keçmişdə oldu...”