F. M. Dostoyevski - Qumarbaz

REALİZM

Realizm estetik bir anlayış olaraq 19-cu əsrin ortalarında Fransada ortaya çıxmışdır. Necə ki, romantizm klassisizmə bir etiraz xüsusiyyətindədirsə, realizm həm klassisizmə, həm də romantizmə bir etirazdır. Məqsəd sənəti klassik və romantik axınların süniliyindən qurtarmaq, müasir əsərlər yaratmaq və mövzularını öncə yüksək dərəcə və temalarla əlaqədar deyil, ictimai sinif və temalardan seçməkdir. Realizmin məqsədi gündəlik həyatın ön yarqısız, elmi bir tutumla araşdırılması və bir elm adamının klinik tapıntılarına bənzər obyektiv bir dünyagörüşüylə ortaya qoyulmasıdır.

Realizm özündən əvvəlki ədəbi cərəyanların müdafiə etdiyi konseptual həqiqətə qarşı çıxır, onun yerinə fakt gerçəkçiliyini, bunun insan və gerçək anlayışlarını ədəbiyyata yerləşdirir. Çünki realizm çox böyük ölçüdə pozitivizm üzərində oturur. "Ümumi olaraq müasir elmi təməl alan, batil inancları, metafizik və dini, insanlığın irəliləməsini əngəlləyən elm əvvəli düşüncə tərzini" rədd edən dünyagörüşüdür.

"Realizm" anlayışı "gerçək" mənasını verən fransızca “realite” (gerçək, realizm) sözündən törəmişdir. Realizm ümumi anlayış mənası “həyatı, təbiəti, insanı və hadisələri olduğu kimi izah etmə, köçürmə narahatlığı ətrafında təşəkkül etmiş anlayış", realist isə "həyatı, təbiəti, insanı və hadisələri olduğu kimi köçürmə, köçürmə iddiasında olan sənətkar və ya əsər" deməkdir.

Ağlın insanlar üçün tək çıxış yolu olduğunu müdafiə edirlər. Əslində realizm istisnasız bütün sənət axınlarının əsas problemidir. Axınların bu problemdə bir-birlərindən ayrıldıqları xüsus öncəliklə gerçəyin nə olub-olmadığı məsələsidir. Zira tarix boyunca tək bir gerçək tərifi üzərində razılaşmağa varıla bildiyini söyləmək mümkün deyil. İkinci xüsus isə gerçəyin necə əks etdiriləcəyi, əks etdirilməsi lazım olduğu və ya əks etdirilə biləcəyi mövzusudur. Bu səbəblə yuxarıda söz mövzusu etdiyimiz ümumi mənalı bir realizm əslində 19-cu əsr ədəbi axınından çox daha əvvəlki dövrlərdə də vardır. Yəni 19-cu əsr öncəsi dövrlərdə də bəzi sənətkarlar öz inancları istiqamətində həqiqəti ifadə etmə; həyatı, təbiəti, insanı və hadisələri olduğu kimi izah etmə, köçürmə narahatlığı içində olmuşdular və bu səylərində də müəyyən uğurlara çatmışlar. Çünki Qərb sənətləri Platon və Aristoteldən bəri həmişə gerçək arxasında olmuşdur.

Realistlər ağıl və məntiqə son dərəcə önəm verirlər. Həyatdakı hər şeyi ağıl və məntiq yolu ilə açıqlamağa çalışırlar, ağla və məntiqə uyğun gəlməyən şeyləri isə qətiliklə qəbul etməzlər. Bununla birlikdə realizm - gerçək və bunun əsk etdirilməsindəki bəzi fərqliliklər nəzərə alınmaq şərti ilə o gündən bu günə hələ varlığını davam etdirən bir sənət anlayışıdır.

"QUMARBAZ"

Fransada yaşamaqda olan bir rus generalı və ailəsinin yanında müəllim olaraq çalışan Aleksey İvanoviç iki həftə davam edən bir ayrılıqdan sonra generalın yanına geri dönür. Bu müddət ərzində otelə bir neçə tanış sima gəlmişdir. Bunlardan biri İvanoviçin heç xoşlanmadığı fransız, digəri isə İvanoviç ilə möhkəm bir dostluğu olan Mister Astleydir. Zamanla fransızın oteldə oluşunun səbəbini anlamağa başlamışdır. Generalın fransıza borcu var və bu borcu da uzun müddətdir xəstə olan Rusiyadakı zəngin bibisindən qalacaq mirasla ödəməyi düşünürdü.

 İvanoviçin generalın ögey qızı Polinaya olan sevgisi gün keçdikcə artır və ona daha çox bağlanırdı. Lakin Polina ona qarşı əsassız davranışlar sərgiləyir. Gah səmimi olur, gah alçaldır. Ayrıca fransız ilə Polina arasındakı yaxınlaşma da İvanoviçin gözündən qaçmamışdır.

Zaman-zaman Polina və İvanoviç gəzintiyə çıxır və dərdləşirdilər. Günlərin birində Polinanın yenə asiliyi tutmuş və İvanoviçə özünə bağlılığını göstərməsi üçün, şəhərin hörmətli sayılan kəslərindən olan baron və baronessaya almanca bir şeylər söyləməsini əmr edir. Lakin onun bu sözləri baron tərəfindən kobud olaraq qiymətləndirilir. Bu hadisənin ardından baronun şikayəti üzərinə general İvanoviçi işindən atır. Lakin bu əsnada gözlənilməz bir hadisə reallaşar. General və ailəsinin uzun müddətdir öləcək deyə xəbər gözlədiyi Rusiyadakı bibiləri gəlmişdir.

Bu hadisə İvanoviç'in işinə yaramışdır. Çünki nənə onu sevir və güvənirdi. Nənə zəngin, bir o qədər da xasiyyətsiz bir qadındır. Zamanla nənə oradakı qumarxanalara getməyə başlayır. Təbii ki, yanında da bu mövzu haqqında daha əvvəldən məlumatı olan vardı. İlk günlərdə hər şey yolundadır, lakin günlər keçdikcə nənə itirməyə başlayır. Sonunda nənənin pulları tükənmiş və Rusiyaya dönməyə qərar vermişdir. Gedərkən yanında Polinanı da aparmaq istəyir, amma Polina qəbul etmir.

Bir gün İvanoviç otağına gəldiyində otağında Polinanı görür. Daha əvvəl heç yaşanmamış bu hadisə qarşısında İvanoviç çaşqınlığı gizlədə bilmir. Polina İvanoviçə  pula ehtiyacı olduğunu söyləyir. O anda İvanoviçin ağlına bir şey gəlmişdir. Qumar. Əlindəki bütün pulla ruletka oynayır və şansının köməyiylə iki yüz min rubl qazanar. Lakin otelə qayıdanda Polinanı pərişan bir halda tapır. O gündən sonra Polina Mister Astleyin yanında müalicə almağa başlayır. İvanoviç də generalın sevgilisiylə Parisdə iki aylıq gözəl bir həyat yaşayır. Daha sonra köhnə səfil həyatına geri dönür. Günlər belə keçib gedərkən İvanoviç Hamburqda Mister Astley ilə qarşılaşır. Bu qarşılaşmanın ardından İvanoviç Polinanın özünü nə qədər çox sevdiyini anlayır və yeni bir həyata başlayır.

DOSTOYEVSKİ

Bu əsərdə hadisələr real həyatdan götürülmüşdü. Müəllif öz həyatında yaşadığı 10 illik böhranlı bir dövrü qələmə almışdır. Romanın qəhrəmanı gerçək həyatda özüdür. O illərdə yaşamış olduğu böhranları, problemləri, hadisələri və gəl-getləri olduğu kimi romana əks etdirmişdir. Rusların, ingilislərin və fransızların ruhi portretini çəkmiş, insanları və toplumu çox yerində təsvirlərlə anlatmışdı. Dostoyevski romanda heç bir müdaxilə etmədən tamamilə tərəfsiz davranmış, olayların axışına qarışmamış, hər şeyi olduğu kimi əks etdirmişdi.

“Qumarbaz”da anladılan şəxslər və hadisələr 1850-ci illərdə Fransa, Rusiya və İngiltərədəki şəxslər və hadisələrə bərabərdir. Romanda gerçək məkan adları və həqiqi uzun təsvirlər sayəsində hadisənin keçdiyi yerlər oxucunun zehnində bir-bir canlanmaqdadır. Bu da romana duyulan marağın artmasını təmin etməkdədir. Hər insanın oxuması lazım olan bir romandır. Dünya ədəbiyyatında psixoloji realizmin ən qüvvətli nümayəndəsi olan Dostoyevski bir çox əsərində olduğu kimi “Qumarbaz”da da insanı, insan təbiətini və insan gerçəyini çox müvəffəqiyyətli bir şəkildə izah etmişdir. “Qumarbaz” bioqrafik və ya avtobioqrafik bir roman deyil. Əsər yazıçının həyatının sadəcə bir istiqamətinə işıq tutmaqdadır: Qumar ehtirası.

Yazıçının bu əsəri 29 gündə yazdığı göz qarşısında saxlanılsa, nə qədər müvəffəqiyyətli olduğu bir dəfə daha aydınlaşır. Tam bir realizm romanı xüsusiyyəti daşıyan roman yazıldığı dövrdən günümüzə qədər dəyərindən heç bir şey itirməmiş və bundan sonra da itirməyəcək.