"Əcəba onun əməyi nə qədərdir?" əslində bir çox insanın düşünmədiyi, bəlkə də düşünmək istəmədiyi və unudulub gedən bir sualdır. Eynşteyn əsərlərinin heç birində ona istinad yoxdur. 1896-1914-cü illər arasında Eynteyn ilə birlikdə 18 il keçirən bu alim qadının hekayəsini daha çox yazılan məktublardan öyrənirik.
Serb əsili Mileva Maric təhsil həyatı boyunca əzmli, çalışqan, amma çox danışan olmayan bir tələbə idi. Albertin tam tərsi.
Albert və Milevanın hekayəsi 1896-cı ildə Sürixdəki Politexnik Universitetinin fizika-riyaziyyat bölümünə daxil olmaları ilə başladı. Bitib tükənmək bilməyən çalışmaları onları zaman içində ayrılmaz cütlük halına gətirdi. Albert evdə oturub işləməyi seçərkən Mileva dərsləri davamlı izləyir, qeydlər alır və bunları Albert ilə paylaşırdı. Bu məlumatları cütlüyün bir-birinə tətil dönəmlərində yazdıqları məktublardan öyrənirik. Albertdən Milevaya göndərilən 43 məktub günümüzə çatmışkən Milevanın sadəcə 10 məktubu əlimizdədir. Bu belə düşündürücüdür.
1899-cu ilin avqustunda Albert Milevaya yazırdı:
"Helmholtsu ilk oxuduğumda yanımda olmadığın üçün mənə çox anlamsız gəldi və hələ də bu anlamsızlıq davam edir. Birlikdə gördüyümüz işlər və ortaya qoyduğumuz çalışmalar məni çox xoşbəxt edir."
1899-cu ilin 2 oktyabrında Milandan yazırdı:
"Buranın iqlimi mənə heç düşmür. Çalışmağı özlədim. Ağlımda davamlı qaranlıq düşüncələr dolaşır. Başqa bir deyişlə məni kontrol edən, ağlımdan bu düşüncələri uzaqlaşdıran varlığın üçün darıxdım."
1900-cu ildə məzuniyyət zamanı gəlincə Mileva və Albertin tətbiqi fizika dərsi xaricində oxşar qiymətləri vardı. (sırası ilə 4.7 və 4.6) Ancaq Mileva fizikada 5 alaraq 1-ci olarkən Albert sadəcə 1 ala bilmişdi. Təcrübi sahədə uğurlu olmamışdı. Amma şifahi imtahanda professor Minovski 5 tələbədən ibarət qrupunda 4 oğlan tələbəyə 12 üzərindən 11 verərkən Milevaya sadəcə 5 verdi. Nəticədə sadəcə Albert dərəcəsini aldı.
Albert və Mileva məzuniyyətdən sonra evlənmək istəsələr də, Albertin ailəsini buna şiddətlə qarşı çıxdı. Bunun səbəbləri Milevanın yəhudi və ya alman olmaması ön planda idi. Ancaq anası eyni zamanda aralarındakı yaş fərqini də problem edirdi. Mileva Albertdən 4 yaş böyük idi. Ayrıca Albertin atası oğlunun evlənmədən öncə iş tapması mövzusunda israrlı idi.
İkisi də 1900-cü ilin oktyabrında tezis çalışmalarına başlamaq üçün Sürixə döndülər. Digər 3 tələbə institutda assistent vəzifəsi almışdılar, ancaq Albert bu işi istəmədi. Professor Veberin onu əngəllədiyini düşünürdü. Bir müddət özəl dərslər verərək əvvəlki kimi birlikdə çalışdılar, amma evlənmələri üçün Albertin iş tapması lazım idi.
13 dekabr 1900-cü ildə ilk ortaq məqalələrini yazdılar. Bu məqalədəki ortaq çalışmanın izlərini Milevann Helena Savicə 1900-cü ilin 20 dekabr tarixində yazdığı məktubda görürük:
"Düşüncəsini görmək üçün Boltsmanna özəl kopiyasını göndərəcəyik və bizə cavab verəcəyini ümid edirik"
Sadəcə Albertin adı ilə yayımlama qərarı ortaqlaşa alınmış kimi görünür. Niyə?
New York City College"da tarix professoru olan Radmilla Milentiyevic 2015-ci ildə Milevanın ən əhatəli bioqrafiyasını yayımladı. Ona görə Mileva Albertin adının duyulmasını və iş tapmasının asanlaşmasını istəmiş ola bilər. Lyublyana Universiteti fizika professoru Dord Krstic Milevanın həyatını araşdıraraq 50 il keçirdi. Kitablarında qeyd etdiyinə görə o dönəmlərdə elm dünyasında qadına dönük önyarğı göz önünə alındığında bir qadın adıyla imzalanan bir yayımın etibar görməsi o qədər də olası deyil.
Gerçəyi tam olaraq bilməyimiz mümkün deyil, ancaq 2 iddia da olduqca məntiqlidir. Ancaq bu mövzudakı nöqtəni bəlkə də Eynşteyn özü qoymaqdadır.
27 mart 1901-ci ildə Milevaya yazdığını məktubda özəl nisbilik üzərində etdikləri çalışmaları qəsd edərək:
"Bir araya gəldiyimizdə nisbi hərəkət ilə bağlı apardığımız çalışmalarımızın uğurlu olması ilə çox xoşbəxt və qürurlu olacağam."
Ancaq işlər heç də planlandığı kimi getmədi və Milevanın taleyi anidən dəyişdi, çünki hamilə idi. Albert bu əsnada hələ işsiz idi. Mileva 1901-ci ilin iyulunda şifahi imtahana təkrar girdi, ancaq qarşısına yenə pr. Veber çıxınca uğurlu ola bilmədi. Çarəsizcə çalışmalarını yarımçıq buraxaraq Serbiyaya qayıtdı, ancaq qısa müddət geri gələrək Alberti evlənmək üçün razı salmağa çalışdı. Bu əsnada 1902-ci ilin yanvarında Lizerl adlı qızını dünyaya gətirdi. Heç kim ona nə olduğu bilmir. Ehtimalla övladlıq verilən bu uşağa dair nə doğum, nə də ölüm sertifikatı mövcuddur.
1901-ci ilin dekabrında sinif yoldaşlarının atasının vasitəsi ilə Albert Berndəki Patent Ofisindəki bir iş üçün müraciət etdi və 1902-ci ilin iyununda işləməyə başladı. Oktyabrda Albertin ailəsi evlənmələrinə razılıq verincə Albert və Mileva 1903-cü ildə evləndilər. Bu əsnada Albert gündə 8 saat, həftədə 6 gün Patent ofisində işləyir, Mileva da ev işləri ilə məşğul olurdu. Axşamları isə cütlük qaz lampasının işığında fizika çalışmalarını davam etdirirdi. 1904-cü ildə oğulları Hans-Albert doğuldu.
1905-ci il Albert Eynşteynin karyerasında "möcüzə il" olaraq bilinir. O il 5 akademik işi yayımlanmışdı.
- Foto elektrik effekti (1921-ci ildə bu məqaləsi ilə Nobel aldı)
- Broun hərəkəti (bu mövzuda 2 məqalə yazdı)
- Özəl nisbilik nəzəriyyəsi
- E=mc2
Bunlardan əlavə 21 məqaləyə şərh yazdı. Eyni zamanda molekul ölçüləri haqqındakı tezisini də təqdim etdi. Uğurunda Milevanın əməyi olduğu şübhəsizdir. Albert çalışmasını tamamladığında Milevaya verir və o dəfələrlə sayları kontrol edir, riyazı hesablamaları aparır, amma əlbəttə heç bir çalışmada Milevaya istinad tapılmadı.
1908-ci ildə dostları Kondrad Habixt ilə birgə ultra həssas volt ölçəri icad edib patentini aldılar. Milevanın adı burada da keçmədi. Özünə bu sualı verən ailəsi və dostlarına Mileva məktublarında belə cavab verir: "Adım niyə keçsin? İkimiz birlikdə bir daş kimiyik."("Eyni adamıq" demək istəyir)
1909-cu ilddə Albertə Sürixdə akademik vəzifə təklif edildi. Mileva hələ ona kömək edirdi. Albertin ilk dərs qeydlərinin səkkizini Mileva əl yazısı ilə yazmışdı. Mileva ailəsinə yazdığı məktublarda ərinin uğuru ilə qürur duyduğunundan bəhs etməkdəydi, ancaq gedərək ailəsinə daha az zaman ayırmaqda olduğunu dair kiçik sərzənişləri vardı.
İkinci uşaqları Eduard 1910-cu ildə doğuldu. Ancaq 1912-ci ildə Berlinə etdiyi ailə ziyarəti əsnasında kuzeni Elzaya aşiq oldu. 2 il gizli biçimdə münasibətlərini sürdürdülər. Bu dönəmdə gələn bir təklifi dəyərləndirən Albert ehtimalla bir az da Elzaya yaxın olmaq üçün 1914-cü ildə Berlində işləməyə başladı.
Eynşteyn gənc oğulları Hans-Albert və Eduard uğruna münasibətlərini davam etdirməyi təklif etdi, amma bəzi şərtlər qarşılığında.
ŞƏRTLƏR:
A) Aşağıdakılara cavabdeh olacaqsan:
1. Geyimlərimin nizamlı olduğundan
2. Üç yeməyimi otağımda nizamlı şəkildə yediyimdən
2. Yataq otağımla iş otağımın tərtibli tutulduğundan, özəlliklə də iş masamı məndən başqa heç kimin istifadə etməməsindən
B) İctimai səbəblər qaçınılmaz şəkildə lazım olmadığı təqdirdə mənimlə bütün şəxsi əlaqəni kəsəcəksən. Özəlliklə aşağıdakıları tələb etməyəcəksən:
1. Evdə səninlə birlikdə oturmağımı
2. Səninlə çölə ya da səyahətə çıxmağımı.
C) Mənimlə münasibətində aşağıdakıları güdəcəksən:
1. Məndən fiziki yaxınlıq gözləməyəcək, mənə heç bir şəkildə sitəm etməyəcəksən.
2. İstədiyim anda mənimlə danışmağı kəsəcəksən.
3. İstədiyim anda yataq otağımdan ya da iş otağımdan şikayət etmədən ayrılacaqsan.
D) Məni uşaqlarımızın önündə sözlərin ya da davranışlarınla aşağılamayacaqsan.
1919-cu ildə Mileva və Albert boşandılar. Mileva Sürixə qayıtdı, Albertin nizamsız verdiyi aliment və özəl dərslər ilə bir müddət həyatda qalmağa çalışdı. Bu əsnada oğlu Eduardın sağlamlıq problemləri başladı. Bu, Mileva üçün önəmli xərc idi. Milevanın tək tələbi oldu. Günün birində Albert Nobeli qazanarsa, mükafat pulunu Milevaya verəcəkdi.
Albert bunu qəbul etməsinə rəğmən 1921-ci ildə Nobeli qazanınca Milevaya pulunu 1925-ci ilə qədər ödəmədi. Bu pulun oğullarının haqqı olduğunu qeyd etdi. O günədək həmişə arxa planda qalmağı seçən Mileva isə pulu özünə verməsini, yoxsa bütün çalışmaları bərabər etdiklərini söyləməklə Alberti təhdid etdi.
Albert ona cavabən yazdığı məktubda bunları söylədi:
"Yazdıqlarınla məni güldürdün. Haqqında danışdığın adam bu qədər uğurlu olmuşkən kim sənin söylədiklərinə maraq göstərər? Əgər bir insan önəmsizdirsə, heç kimə bir şey söyləmədən səssiz qalması lazımdır. Sənə də bunu tövsiyə edirəm."
Mileva səssiz qaldı.
Məktubları və saysız ifadələri Mileva Maric və Albert Eynşteynin tələbəlik günlərindən 1914-cü ilə qədər bütün çalışmaları birlikdə etdiklərini göstərir. O zamanlar birlikdəlikləri sevgiyə və qarşılıqlı hörmətə söykənirdi. Albertin bacarığını ilk görən şəxs Mileva idi. Onsuz Albert əsla uğurlu ola bilməzdi.
Öz özləmlərini tərk edərək bütün potensialını Albertə verdi, çünki özünü onunla tək bir varlıq olaraq düşündü, çünki Alberti sevmişdi. Mileva ömrünün geri qalanını kasıblıq içində keçirdi. Albert isə dünyanın ən məşhur elm adamlarından biri oldu. Məktublar Albertin etibarına zərər gəlməməsi baxımından uzun müddət yayımlanmadı.
Eduard Eynşteyn: "Atamdan danışarkən dilim niyə bu qədər zəhər saçır? Xəbəriniz yoxdur? Cümlə-aləm bilir zənn edirdim. Atam bizi - anamı, qardaşımı və məni 1914-ci ilin avqustunda Berlindəki platformada tərk etdi. O gündən sonra da müharibə elan edildi."
0 comments :
Post a Comment