Dünyanı sarsıdan epidemiyalar

Taun, skarlatina, çiçək, vəba kimi epidemiya xəstəlikləri və onlara yoldaşlıq edən qıtlıq və quraqlıqlar tarix boyunca milyonlarla adamın ölümünə səbəb oldu. “Yenilməz” deyilən orduları dayandırdı. İqtisadi, siyasi və demoqrafik nəticələriylə yer üzü xəritəsinin yenidən çizilməsində önəmli rollar boynuna götürdü və boynuna götürməyə davam edir.

Bir fransız epidemiya mövzusunda belə söyləmişdi: "Hamımız epidemiyanın uşağıyıq..."

Həqiqətən də insanlıq tarixi içində epidemiyanın rolu çox mühümdür. Zaman-zaman imperatorluqları çökdürmüş, orduları qırmış, həyat və sevmə formalarını dəyişdirmişdi. Böyük siyasi çevrilmələrə, coğrafi və demoqrafik oynamalara yol açmışdı. Çiçək xəstəliyi Yeni Dünyanı elə qırıb keçirmişdi ki, çalışdırılacaq əmək gücü üçün bu qitəyə milyonlarla afrikalı kölə daşınmışdı.

Taun Avropada feodal bəylərin və kilsənin iqtidarını sarsıtmış, kapitalizmin və reform hərəkatının doğulmasına səbəb olmuşdu. Ölümcül epidemiyaların tarix yazan gücünü unutmaq ya da görməzlikdən gəlmək gerçək anlamda bir səhvdir. İnsan əhalisi uçqun kimi artır, insanlar tarixin qeyd etdiyindən çox daha çox mikrobu ayaqlandırıb günümüzdə də hərəkətə keçirir. AIDS və SARS kimi.

Epidemiyaların tarixi insanoğlunun torpağı işləməyə başlamasıyla eyni vaxtlıdır. Vəhşi torpaqların məhv edilməsi, siçovulları, siçanları, gənələri, birələri və ağcaqanadları insanlara daha yaxın yaşamağa məcbur edirdi. Bu heyvanlar özləri ilə taun, tulyaremiya, yatalaq və qızdırma kimi sürprizləri də gətirdilər. Ayrıca yüz minlərlə insanın yaşadığı şəhərlər ortaya çıxdıqca kütləvi ölümlər də yayğınlaşdı. Bu, o tarixdə o qədər adi bir vəziyyət idi ki, şumerlilər, misirlilər və israillilər epidemiyaların tanrılar tərəfindən yayıldığına inanırdılar. Atalarımız kütləvi ölümlərin məntiqini uzun müddət anlaya bilmədilər. Hadisənin xüsusiyyətini ilk qavrayan adam yunan həkimi Hippokrat idi. O, çevrə güclərinə "hava, su və yer" adını vermişdi. Bu faktorların hər hansı birindəki ani bir dəyişikliyin epidemiyalara yol açdığını söyləyirdi.

İnsanoğlunun qarşılaşdığı ən çətin epidemiyaların başında "qara ölüm" adı verilən taun gəlirdi.

EKOLOJİ FƏLAKƏT

1966-ci ildə ABŞ Atom Enerjisi Komissiyası ola biləcək bir nüvə müharibəsinin nəticələrini təyin etmək üçün 1348-ci ildə Avropada tüğyan edən taun epidemiyasını araşdıran 30 səhifəlik bir hesabat hazırladı. Bu epidemiya o tarixdə 30 milyon kəndlini, ya da Avropa əhalisinin üçdə birini öldürdüyü üçün seçilmişdi. Taunun bir nüvə fəlakətindən tək fərqi mala zərər verməməsi idi.

Tarixçilər hər nə qədər Xetlərdə, Mesopotamiyada və Çində də bənzər bir xəstəliyə rast gəlindiyini söyləsələr də, rəsmi olaraq vəba epidemiyasının ilk dəfə e.ə. 430-cu ildə Afinada görüldüyü və 2 il ərzində şəhəri qırdığı bildirilir. Daha sonra xəstəlik Bizans dövründə İstanbulda yenidən xortladı. Ancaq gerçək mənada taun epidemiyasının başlanğıc tarixi 1300-cü illərdir. Taun xəstəliyinə yol açan "Yersina pestis" adlı bakteriyanın vətəni monqol bozqırlarıdır. 1330-cu illərdəki həddindən artıq istilər Asiya çöllərində yaşayan birələr və gəmirici heyvanları monqol çöllərinə doğru sürmüşdü. Mədələri taun bakteriyası ilə dolu birələr monqol atlılarının kürəyində Asiya və Avropanı dolaşmağa başladı.

Taun Avropaya Krımın ticarət şəhəri Kaffanın monqollar tərəfindən mühasirəsi əsnasında şəhərdə yaşayan genuyalılar tərəfindən daşındı. Bakteriya hər orta əsr evində bol olan qara siçanlarla birələrə asanlıqla yerləşdi. Ayrıca Avropada o tarixdə epidemiyanın yayılmasını asanlaşdıran bəzi şərtlər da meydana gəlmişdi. İlıq iqlim şəraiti kəndliləri daha çox məhsul çıxarmağa və kəndli əhalisini artırmağa başlamışdı.

Bu vəziyyət yaxşı bəslənən 25 milyonluq Avropa əhalisini birdən-birə pis qidalanan 75 milyona çıxarmışdı. Qısacası taun epidemiyası üçün ideal bir mühit var idi. 1300-cü ildən başlayan epidemiyalar 1720-ci ilə qədər 2 ya da 20 ildə bir yenilənərək ürküdücü bir simmetriyaya çatdı. Bu epidemiyalar Avropanın iqtisadi, siyasi və mədəni simasını tamamilə dəyişdirdi. İlk zərbəni yeyən təşkilat feodalizm oldu. Toplu kəndli ölümləri əmək qıtlığına yol açdı və qorxuya qapılan torpaq sahibləri ödənişli kəndli sisteminə dönmək məcburiyyətində qaldılar. Digər tərəfdən ağalarından ümid kəsən kəndlilər toplu halda qiyama başladılar. Ödənişli əməyin yayılması kapitalizmə keçid infrastrukturunu meydana gətirirdi. Ayrıca taun epidemiyaları zamanı tacirlər səyahət azadlığının əhəmiyyətini daha yaxşı anladılar. Öz şəhərlərində müştəri çətinliyi çəkən ingilis, hollandiyalı və ispan tacirlər yunlarını, şərablarını və pendirlərini satmaq üçün uzaqlara yelkən açdılar. Beləcə kapitalizmin bir başqa ayağı olan ticarət əlaqələri və kəşflər inkişaf etdi.

TARAZLIQLAR ALT-ÜST OLUR

Taun epidemiyalarının ikinci qurbanı yəhudilər oldu. Bir çox ölkədə xəstəlik qarşısında ümidsizliyə düşən kəndli kütlələri "Yəhudilər quyu sularını zəhərləyir" şüarıyla mərhəmətsiz bir qırğına başladılar. Yəhudilər çarmıxa keçirildi, şərab çəlləklərinə qoyulub Ren çayına atıldı. 1351-ci ildə Avropada az qala heç yəhudi qalmamışdı. Çoxu öldürülmüşdü, sağ qalmağı bacaranlar da Rusiya və Polşaya qaçdılar.

Kənd sahəsinin boşalması isə ekoloji tarazlıqları dəyişdirdi. Daha az kəndli, daha çox ot və daha çox ot yeyən heyvan demək idi. Bu səbəblə taun epidemiyasından sonra başı boş mal-qaraların və qoyunların sayı sürətlə artdı. Kəndlilər məmnun idi. Torpağın əksinə heyvanlar daha az baxım istəyir, yun və dərisi ciddi bir gəlir təmin edir və ləzzətli yemək verirdi. Kəndlisiz torpaqları heyvanlar, eləcə də ağaclar doldurmağa başladı. Taun tarixçisi Robert Qottfridə görə, qara ölüm olmasaydı, Avropa tozlu və ağacsız Efiopiyaya çevriləcəkdi. Həqiqətən də bir neçə istisna xaricində Avropanın böyük meşələri taun epidemiyasından sonra ortaya çıxmışdı.

Taun bir çox din adamını da vurmuşdu, ölən və ya qaçan din adamlarının yerini isə fırıldaqçılar doldururdu. Bu insanlar xalqı elə çox dolandırırdılar ki, kütlələrin kilsəyə olan inancları dərin sarsıntı keçirirdi. Məhz bu dövrdə Martin Lüter işə yaramaz və gücsüz kilsə bürokratiyasının vasitəçiliyi olmadan da Tanrı ilə birbaşa danışıla biləcək formasında yeni, inqilabçı bir anlayış inkişaf etdirdi və Protestant əxlaqının təməllərini atdı.

Taun epidemiyalarından həkimlər əxlaqi imtahanı verə bilmədilər. Xəstəlik qapma qorxusuyla ya iti dimdikli qəribə maskalar taxırdılar, ya da xəstələrə baxmağı rədd edirdilər. Xəstəliyə verdikləri müalicə reseptləri də çox gülməli idi: "İki fındıq, bir əncir ye", "Yavaş çeynə, masadan ac qalxma, ağlama və qorxma" kimi. Taun tibbin bir elm olaraq hələ daha çox gənc olduğu gerçəyini ortaya çıxararkən xalq sağlamlığı anlayışının da təməllərini atdı. Bəzi şəhərlərdə taun evləri quruldu, karantin tətbiqi başladıldı və ayrıntılı ölüm qeydləri tutuldu. Ayrıca qara siçanların və birələrin drotik atdığı saman tavanlı evlərdən damları kirəmitli kərpic evlərin inşasına keçildi. Bu, memarlıq və şəhərləşmə sahəsində çox əhəmiyyətli bir addım idi.

Uyğun sığınma şərtlərini itirən taun son bir güc nümayişiylə 1720-ci ildə Marsel bölgəsində 80 min ölü buraxaraq Avropadan çəkildi. Nə var ki, ondan boşalan yeri sürətlə bitlərin daşıdığı yatalaq doldurdu. Qitənin qoyun səhmdarları artdıqca taundan xilas olanlar daha çox yun geyməyə başladılar və bit koloniyalarına uyğun mühit hazırladılar. Yun çılğınlığından faydalanan yatalaq 15-ci əsrdə bütün Avropaya yayıldı. Xəstəxana və çirkli yerlərdə çoxaldığı üçün "xəstəxana ya da həbsxana atəşi" olaraq da adlandırıldı.

Şübhəsiz, taun məşhur rəssamların tablolarına mövzu olduğu və ədəbiyyata bir dövr damğasını vurduğu üçün çox daha populyardır. Ancaq tarixin başlanğıcından bu yana planetimizdə ölən kişilərin və qadınların yarısının canını alan xəstəlik malyariyadır. Dünyadakı ən kiçik heyvan olan "Plasmodium" parazitinin təsir dairəsi bu gün belə çaşdırıcı ölçülərdədir. Hər il təxminən 600 milyon insanın bədənini işğal edir və hər il 1 milyon afrikalı körpənin həyatını alır. Parazit əlverişli şərtlər tapdığında insanı sürətlə öldürə bilir. Amma çox vaxt bədəni zəiflədərək, immunitet sistemini çökdürərək yatalaq, qrip və dizenteriya kimi xəstəliklərin səhnəyə çıxmasını asanlaşdırır.

Malyariya birbaşa öldürdüyü hər bir adama qarşılıq 4-5 adam onun yol açdığı digər xəstəliklərə məğlub düşür. Parazit yüzlərlə qohumunun hələ meymunların, quşların, sürünənlərin və şimpanzelərin qanında gəzdiyi Afrikada ortaya çıxmışdı. Tarixin ən böyük komandirlərindən biri olan Böyük İsgəndər fars ölkəsini, Suriyanı, Ərəbistanı, Finikiyanı və Misiri fəth etmişdi, amma Babildə malyariyaya məğlub düşdü.

Malyariya Avropada 18-ci əsrdən etibarən geriləməyə başladı. İnkişaf edən kapitalizm səbəbiylə o tarixə qədər bataqlıqları çoxu qurudulmuş, ağcaqanadların artma sahəsi olan meşələrin çoxu yox edilmişdi. Dünya Sağlamlıq Təşkilatı 1957-ci ildən etibarən malyariya ilə sıx mübarizə içindədir. Bu səbəblə 1939-cü ildə ilk dəfə Kolorado kartof böcəyini öldürmək üçün istifadə edilən DDT-dən faydalanılır. Günümüzdə malyariyanın sahəsi 80 faiz daraldılmış vəziyyətdədir. Yenə də Şri-Lanka, Qayana kimi ölkələrdə yenidən ortaya çıxdı. Hindistan hal-hazırda səhiyyə büdcəsinin 50 faizini malyariya ilə mübarizəyə ayırır. Braziliyada illik malyariya hadisələri son 20 il içində 50-dən 500.000-ə çıxdı.

EPİDEMİYALAR BİOLOJİ BOMBALARA ÇEVRİLİNCƏ

Epidemiyaların döyüşlərdə istifadəsi olduqca qədim tarixlərə qədər uzanır. Daha e.ə. 5-ci əsrdə ordular mühasirəyə aldıqları qalalardakı içmə sularını zəhərləmək üçün taun xəstəliyinə tutulmuş insanları ya da heyvanları quyulara atırdılar. 1172-ci ildə bizanslılar Venesiya şəhərini mühasirəyə aldıqlarında şəhərin bütün quyu və bulaqlarını taunlu heyvan leşləri ilə doldurmuşdular. E.ə. 400-cü illərində skif döyüşçüləri oxlarına xəstə insanların nəcislərini sürərdi. Qafqazdakı Genuya koloniyası Kaffanı ələ keçirmək istəyən tatarlar qaladakıların müqavimətini qırmaq üçün taunlu ölüləri katapultalarla divarın kənar yanına atmışdılar. Bir çox tarixçilər görə taun xəstəliyinin Avropada yayılmasına bu hadisə səbəb oldu.

1710-cu il Rus-İsveç müharibəsində generallar epidemiyalardan ölən öz əsgərlərini xüsusilə gömmür, düşmənin ələ keçirdiyi dayaqlara buraxırdılar.

Ancaq bu çirkli müharibə mövzusunda ən mütəxəssis ordu ingilis ordusu idi. 1763-ci ildə ingilis general Ser Ceffri Amxerst davamlı problem çıxardan qırmızıdərililərdən xilas olmaq üçün onlara çiçək virusu bulaşdırılmış yorğanlar hədiyyə etmişdi. Bu yorğanlar bütün bir Çayenn qəbiləsinin sonunu gətirdi. İngilislər Yeni Zelandiyanı işğal etdiklərində bu adanın yerliləri maorilərə qarşı da çirkin bir oyun oynadılar. İngiltərədəki bütün sifilisli fahişələri yığıb adaya apardılar və yerli əhali ilə cinsi əlaqəyə soxdular. İmmunitet sistemləri inkişaf etməmiş minlərlə maori sifilis xəstəliyindən qırıldı.

ÖLÜMSÜZ LƏKƏ

Tarix boyunca insanın qarşılaşdığı ən ürküdücü epidemiyalardan biri də cüzamdır. O qədər qədim bir xəstəlikdir ki, gerçək mənşəyi bilinmir.  Bəzi elm insanlarına görə su ayğırından ya da armadillodan gəlmiş ola bilər. Digərlərinə görə isə tamamilə insana aid bir infeksiyadır. Norveçli həkim Gerhard Hansen 1874-cü il tarixində "Mycobacterium Lepra" baçillasını cüzamla əlaqələndirməyə bacardı, amma xəstəliyin necə yayıldığı hələ bilinmir. AIDS kimi zəif immunitet sistemlərini təsirlədiyi təxmin edilir.

Tarixin ən köhnə xəstəliklərindən biri olan cüzama misirlilər "ölümdən əvvəlki ölüm" adını vermişdilər və xəstələri "palçıq şəhəri" deyilən bir yerə göndərirdilər. Qədim Çin və Hindistanda cüzamlılar dərhal öldürülür ya da yandırılırdı. Konfutsi cüzamlı bir müridinin üzünə baxmağı rədd etmişdi. Mesopotamiyalılar üçün cüzamlılar "vəhşi eşşəklər"dən fərqlənmirdi. Koreyalılar üçün bir cüzamlı "Tanrının lənətlədiyi bir köpək” idi. Qısacası, tarix boyunca cüzamlılar hər zaman qara siyahıda yer aldılar.

Cüzamlıya daha xoşgörüşlü yaxınlaşan və onlar üçün ilk xəstəxanaların qurulduğu (Avropadakı ən köhnə cüzam xəstəxanası 4-cü əsrdə Konstantinopolda quruldu) Avropada da vəziyyət çox fərqli deyildi. Cüzamlılar eyni tip paltar geyməyə məcbur edilir, bu paltarlarının üzərinə böyük bir "L" hərfi işlənirdi. Sağlam olanları xəbərdar etmək məqsədi ilə zəng daşıyırdılar. İstədikləri bir şeyi işarə edəcəkləri bir çubuqları, bir su bayraqları və sədəqə çantaları var idi. Cüzam və cüzamlılar Avropadan 14-cü əsrdə əsrarəngiz bir şəkildə yox oldular. Xəstəlik varlığını kəndlilərin torpaq zəmində yatdıqları Skandinaviya ölkələrində 19-cu əsrə qədər qorudu. Günümüzdə Afrika və Hindistanda 15 milyon qədər cüzamlı olduğu təxmin edilir. Ancaq cüzam tarix səhnəsindən çəkilərkən onun yeri bir başqa epidemiya vərəm alırdı.

SƏNƏTKAR VƏ YOXSUL XƏSTƏLİYİ

19-cu əsrin əvvəlləri. Frederik Şopen prelüdlərini bitirə bilmək üçün titrəmə və öskürək ilə boğuşmaq məcburiyyətində qaldı. Həm sifilis, həm vərəm olan Nikkolo Paqanini skripkasını çalarkən ölü bir insan qədər solğun idi. Robert Lyuis Stevenson vərəm bütün enerjisini tükətmədən öncə “doktor Cekil ilə mister Hayd”ı tamamlamağı bacarır. Fridrix Şiller, Anton Çexov və Frans Kafka da vərəmlə boğuşmuşlardı. 1800-cü illərdə sənətkarların vərəm olmaları üçün bir çox səbəb var idi, amma yaradıcılıq və dahilik bunların arasında deyildi. Zavod işçiləri kimi şair və sənətçilərin çoxu da çox işləyir, pis qidalanır və rütubətli, havasız məkanlarda yaşayırdılar.

Vəhşi kapitalizmin amansız şərtlərində avropalıların 70%-i vərəmə tutuldu. Ancaq ölənlərin böyük əksəriyyəti immiqrant işçilər, sənaye işçiləri, evsizlər, ailəsindən qopmuş uşaqlar idi. Eynilə bu gün Mumbay, Manila və Nayrobidə vərəmdən ölən insanlar kimi. Vərəm yarı-qardaşı cüzam kimi "Micobacteria" adı verilən 300 milyon yaşındakı bir mikrob ailəsinə daxildir. Böyük ehtimalla 7000 il əvvəl insanların mal-qaraları əhliləşdirib bir çoxunu öz evləri də daxil olmaq üzrə dar məkanlarda yerləşdirmələri ilə ortaya çıxdı. Sənaye inqilabı əsnasında ortaya çıxan yalnız vərəm deyildi. 1700-cü illərdə boğazda yol açdığı yüngül ağrı xaricində heç bir əlamət verməyən skarlatina 1800-cü illərdə uşaqlar üçün amansız bir "boğaz xəstəliyi" halını aldı.

Yemək borusuna hücum digər bir bakteriya infeksiyası olan difteriya də öldürücü bir epidemiyaya çevrildi. Yoxsulların hər gün heyvan və insan nəcisləri ilə çirklənən suları içdiyi yeni kapitalist Avropa şəhərlərində ana vətəni Hindistan olan vəba partlayış verdi. 1848-1854-cü illər arasında bu xəstəlik yalnız İngiltərədə dörddəbir milyon yoxsulu öldürdü. Epidemiyalar böyük nisbətlə yoxsulları hədəf alırdı və yeni qanadlanan orta sinif nisbi olaraq daha az gərgin idi. Ancaq 20-ci əsrdə tarazlıqlar dəyişdi və Asiyadan gələn bir başqa təhlükə yoxsul-zəngin ayırd etmədən insanları qırıb keçməyə başladı: qrip ...

VİRUS DALĞALARI

Birinci Dünya Müharibəsinə qədər qrip o qədər də əhəmiyyət verilməyən "evcil” bir epidemiya idi. Ancaq 1918-ci ilin yazında amansız bir düşmən kəsildi və tam 15 milyon insanı basdırdı. Döyüş meydanlarında 15 milyon insanın ölməsi tam 4 il almışdı. Halbuki qrip eyni rəqəmə qısa müddət içində çatdı. 1918-ci ildə yalnız ABŞ-da ölənlərin sayı 550 min idi ki, bu rəqəm ABŞ-ın Koreya və Vyetnam döyüşlərində verdiyi ölü sayından çox idi. Bu epidemiya zamanı Alyaska kəndlilərinin hamısı yox olarkən Hindistanda 12 milyon adam həyatını itirdi.

Qrip virusu elm tərəfindən 1933-ci ildə müəyyən olundu. Ancaq onun minlərlə ildir dünyanı gəzdiyi təxmin edilir. İlk qrip epidemiyasının başlanğıcı isə insanoğlunun fermalarda at, donuz və ördəyi əhliləşdirməsiylə eynivaxtlıdır. Bu gün ördək mədəsinin dünyanın ən yaxşı çalışan qrip fabriki olduğu qəbul edilir.

Bir çox qrip epidemiyasının da son illərdə sıx ördək bəsləyən Çindən qaynaqlanması təsadüf deyil. Bir qrip epidemiyası ümumi olaraq ortaya çıxdığı bölgədəki ümumi əhalinin 25-50%-ni qısa müddətdə yatağa düşürə bilir. Ölüm nisbəti isə 1%-dən daha aşağıdır. Hər əsrdə nizamsız şəkildə ortaya çıxan 3 ya da 5 böyük qrip epidemiyası yaşanır. Epidemiyanın bir digər xüsusiyyəti də qısa davamlı olmasıdır. Bu gün elm bir çox ciddi xəstəliyin peyvəndini kəşf etmiş olmaqla birlikdə qrip məsələsində qeyri-kafi qalır. Çünki bu virus hər 10 ya da 14 ildə bir genetik dəyişikliyə uğrayır, bu da onu məğlubedilməz edir.

ENDEMİYA, EPİDEMİYA, PANDEMİYA

Xəstəliyin orta böyüklükdə və ya geniş bir sahədə sürətli bir şəkildə yayılmasına "epidemiya" adı verilir. Ancaq bu tərifi fərqli şəkildə şərh edən elm insanları da var. Onlara görə epidemiya hər hansı bir sağlamlıq vəziyyətinin, xroniki olsun ya da olmasın, ortaya çıxması və gözləniləndən daha çox sayda insana təsir etməsidir. Yəni, bu tərifdə əhəmiyyətli olan təsirin gözləniləndən çox olmasıdır. Onlar üçün səhiyyə problemi yaşanan bir şəhərdə ildə 100 hepatit hadisəsinin görülməsi bir endemiyadır. Amma hər hansı bir şəhərdə birdən-birə həddindən artıq dərəcədə çox “Creutzfeldt-Jakob” xəstəliyinə rast gəlinməsi bir epidemiyadır. Bir epidemiya AIDS xəstəliyi kimi planetimizin böyük bir hissəsini təhdid edər hala gəlincə "pandemiya" adını alır. Bu gün Dünya Sağlamlıq Təşkilatı "Global Outbreak Alert and Response" adlı bir məlumat şəbəkəsi təşkil etmişdi. Bu, epidemiya xəstəliklərin seyrini izləyən bir sıra laboratoriya məlumatlarından təşkil olunur.

BİOLOJİ İMPERİALİZM

Amerika yerlisi uzaqdan gələn bir atlı görür. Qara paltarı və uzun şapkasıyla bir missionerə bənzəməkdədir. Üzü qorxunc dəliklərlə doludur. Kayova yerlisi əcnəbidən "Sən kimsən?" deyə soruşar. "Mən Çiçəy"əm deyər. Yerli bu dəfə “nə iş edərsən?” deyə soruşar. "Ölüm gətirərəm” deyər Çiçək. Həqiqətən də Xristofor Kolumb ilə başlayan və daha sonra ispan istilaçılarla davam edən Amerika qitəsinin kəşfi əsnasında 100 il kimi qısa bir müddətdə çiçək epidemiyaları tam 100 milyon Amerika yerlisini yox etdi. 1490-ci ildə Amerika yerliləri dünya əhalisinin 20%-ni təşkil edirdi. Bir əsr sonra çiçək xəstəliyi üzündən bu nisbət 3%-ə düşdü. İşğalçılar yeni qitədə iqtisadi fəaliyyəti davam etdirə bilmək üçün Afrikadan milyonlarla zənci kölə gətirdilər. Bu kölələrin çoxu səfərlərdə həyatını itirdi. Tarixçilər kölə ticarətinin sürdüyü 350 il boyunca Atlantik okeanının 15 milyon afrikalıya məzar olduğunu söyləyirlər. Bəlkə də bu səbəblə portuqaliyalılar kölə daşıyan kalyonlarına "tumbieros" yəni "üzən məzarlar" adını vermişdilər.

Bütün virusların ən böyüyü olan çiçək Qədim Dünyada ilk dəfə Yaxın Şərqdə ortaya çıxdı. Eşşək və inəklərdə görülən bu xəstəlik bu heyvanların əhliləşdirilməsiylə insanlarla da tanış oldu. Yaxşı, amma bir xəstəlik necə oldu da bir neçə min ispan macəraçisinin bütün Amerika qitəsini fəth etməsinə imkan yaratdı, Afrika ilə Amerika arasındakı demoqrafik tarazlığı alt-üst etdi və bu gün Kariblərlə ABŞ-ın qara bir əhali ilə dolmasına gətirib çıxardı?

1400-cü illərdə Qədim Dünya at, eşşək, keçi, qoyun mal kimi heyvanları əhliləşdirmişdi. Bu yardımçıların və zülal ehtiyacının qarşılanmasının bədəli isə onların mikroblarını paylaşmaq oldu. Ancaq böyük itkilər verdikdən sonra zaman içində bu mikroblara qarşı immunitet qazandılar. Mərkəzi Amerika xalqları isə qarğıdalı və paxla yetişdirir, heyvanları əhliləşdirməklə maraqlanmırdı. Son Buzlaq Çağı ortada əhliləşdiriləcək heyvan da buraxmamışdı. Asteklər zülal ehtiyacını qarşılamaq üçün hər il 50 min insanı qurban edirdilər.

Belə olunca heyvanlarla birlikdə gələn xəstəliklərə qarşı ən kiçik bir immunitetləri yox idi. İki cəmiyyətin kəşflərlə qarşılaşmasında yerlilər kütlələr halında ölərkən işğalçılar ayaqda qalır və hətta sürətlə artırdılar. Bu vəziyyətin ən böyük təsirlərindən biri də Amerika yerlilərinin öz tanrılarına inamlarını itirmələri oldu. Bu səbəblə missionerlərin də çalışmasıya qısa müddətdə kütlələr halında xristianlığı seçdilər və bu dinin ən qatı mühafizəkarı oldular.

ASİYA ÖLKƏLƏRİNİ DAYANDIRAN EPİDEMİYA: SARS

İngiliscə "Severe Acute Respiratory Syndrome" sözlərinin baş hərflərindən ibarət olan bir qısaltma olan SARS dilimizə "Kəskin tənəffüs çatmazlığı sindromu" şəklində çevrilə bilər. AIDS-dən sonra çağımızın ən qorxulan epidemiya xəstəliyi qəbul edilən SARS Asiya mənşəlidir. Xəstəlik ilk dəfə 26 fevral 2003-cü ildə Hanoyda 46 yaşında bir iş  adamından inkişaf edən kəskin atipik sətəlcəm və tənəffüs çatmazlığı cədvəli olaraq təyin olunmuşdu. Xəstəliyi ilk dəfə bildirən WHO vəzifəlisi Dr. Karlo Urbaninin özü də 29 martda SARS səbəbiylə həyatını itirdi.

Ancaq Çinin Quandun bölgəsindəki faktların noyabr 2002-ci ildən etibarən ortaya çıxdığı ifadə edilir. 38 dərəcə və üstü atəş ən əhəmiyyətli tapıntıdır. Əlamətlər belə inkişaf edir: quru öskürək, tənəffüs çətinliyi, nəfəs darlığı, nəfəs alarkən davamlı artan ağrı, üşümə və titrəmə, boğazda yanma, burun axıntısı, əzələ və oynaq ağrıları, halsızlıq, yorğunluq və istəksizlik.

ÜMİDİN NAL SƏSLƏRİNİ EŞİTMƏMƏK

Nəticə olaraq hər sivilizasiya tarixin fərqli dönəmlərində öz öldürücü xəstəliyini yaratdı. Planetimiz indilərdə AIDS, Ebola, SARS və digər qrip törəmələri epidemiyasıyla sarsılır. Üstəlik sürətli sənayeləşmə, təbiətin qətl edilməsi, qlobal istiləşmə yeni epidemiyalar infrastrukturunu meydana gətirərkən malyariya, vəba kimi köhnə düşmənləri da yenidən səhnəyə çıxarır. Digər tərəfdən modern həyat insanın ən güclü silahını-immunitet sistemini də əlindən alır. Su və hava çirkliliyi, həddindən artıq əhali artımının yol açdığı pis qidalanma, narkotik, böcək dərmanları, radiasiya, ana südündən imtina edilməsi, gərəksiz antibiotik istifadəsi immunitet sisteminin döyüşçüləri olan T Limfosit hüceyrələrinin sayını azaldır. Buna qarşılıq bakteriyalar getdikcə güclənir. Dünyanın hər cür ekoloji bölgəsində yaşayan bakteriyaların hamısının tetrasiklin müqavimətli genlər daşıması həm çaşdırıcı, həm ürküdücüdür. Qısacası, alt-üst şərtləriylə və davamlı artan əhalisiylə planetimiz önümüzdəki illərdə “Məhşərin Dördüncü Atlısı”nın mərhəmətsiz, amma tarix quruluşçu dəryazına hamilədir. Və bu vəziyyət müasir tibb, mikrob nəzəriyyəsindən imtina edib epidemiya xəstəlikləri ekoloji bir zərurət olaraq görüb neştəri bu nöqtələrə vuruncaya qədər davam edəcək kimidir.