Orta əsrlərdə İslam dünyası elm və fəlsəfəni niyə tərk etdi?

İslam dünyasında 12-ci əsrdən sonra elmi-intellektual fəaliyyətlər gedərək itmiş, İslam toplumlarının keçmişi təkrar başlamışdı. Başlanğıcdakı addımlar Qərbdəki bənzər elmi aydınlama yarada bilməmişdi. İslam toplumunun feodal, mərkəziyyətçi durağan quruluşu ehtiyacları məhdudlaşdırmış, elmi və fəlsəfəni iqtidarların, İslam hüquqşünasları və İslam din filosoflarının kaprizlərindən asılı etmişdi. Söz mövzusu ictimai quruluş itaətə meylli din mərkəzli, teleoloji, tolerantlıqdan məhkum, elmi ilahi aydıınlanmağa endirən və buna görə əzbərçiliyi ön plana çıxardan, hər cür təbii səbəbi inkar edən zehniyyəti davamlı dəstəklənmiş və bu zehniyyət mədrəsələrdə gücləndirilmişdi.

Qərbin 14-cü əsrdən sonra sürətlə elm, texnika,fəlsəfə, incəsənət və s. sahələrdə irəliləməsi, İslam toplumlarının isə güclü geriləmə prosesinə girmələri 19-cu əsr və sonrasında İslam uluslarına mənsub mütəfəkkirləri daxili sorğulama prosesi içinə soxmuşdu. Bənzər sorğulamanın xaricdən Qərb mütəfəkkirləri tərəfindən də edildiyinə şahid olmaqdayıq. Bu sorğulama prosesində cavabı axtaran təməl sual bu olmuşdu: “Şərqdə İslam toplumlarında bir zamanlar tutulan elm və fəlsəfə niyə Qərbdəkinə bənzər ictimai, elmi və texnoloji inqilaba yol açmadı? Bir müddət elmin öncüllüyünü edən Şərqdə nə oldu da elm dayanmağa başladı?” Bu suallara hələ doyurucu cavabın verildiyini söyləmək mümkün deyildi.

İslami həssaslığı ağır basan mütəfəkkirlər sivilizasiyanı dini oxda dəyərləndirdiklərindən geriləmənən səbəbini İslamdan ayrılmağa, ondan qopmağa bağlamışdılar. Bəzi  Qərb elm və sivilizasiya tarixçiləri isə əsl səbəbin iqtisadi və ictimai şərtlərlə əlaqədar olduğunun altını cızmışdılar və Qərbin ictmai şərtləri ilə Şərqinkini qarşılaşdırmağa girişmişdilər. Şübhəsiz bu analizlərin hər birinin ortaya çıxardığı bəzi gerçəklər söz mövzusudur. Amma problemin qarışıq təbiəti fərqli araşdırmaların səyini məcburi qılmaqdadır.  Zənnimizcə Şərqdə elmin bəlli yüksəlişin ardınca dayanmağa keçidinin alt və üst quruluşdan qaynaqlanan bir çox səbəbi var. Bu səbəblər zaman-zaman daxili-ziddiyətli görüntü sərgiləyirlər. Bu səbəblə aldadıcı görünüşlə ortaya çıxa bilməkdədirlər. Məsələn, xəlifələrin elmi dəstəkləmələri elmin önəmli inkişaf səbəbi ikən iqtidar oxlu elmə yol açması və azad araşdırmanı əngəlləməsi ucbatından eyni zamanda elmi araşdırmanın geriləməsinin önəmli səbəbi ola bilməkdədir. Eyni şəkildə toplumun ehtiyacları elmi araşdırmanın itici gücü ikən, ictimai ehtiyaclara cavab verən təcrübə təmin olununca araşdırmaların sona çatması daxili-ziddiyətli quruluşa sahibdir. Biz bu cür durumları da diqqətə alaraq Şərqdə elmin dayanma və geriləmə səbəbini, alt və  üst quruluş qurumlarından qaynaqlanan səbəblər olaraq ikiyə ayıraraq analiz edəcəyik. Analiz prosesi içərisində Qərb ilə Şərqin şərtlərini qarşılaşdırmağa girişmək yerinə birbaşa Şərqin öz daxili dinamiklərini diqqətə almağa çalışacağıq.

FEODAL QURULUŞ VƏ MƏRKƏZİYYƏTÇİLİK

İslam toplumları Əməvilərdən etibarən bir növ xanədan rəhbərliyinə çevrilmiş, Abbasilərlə birlikdə İran nümunəsində inkişaf edən saray həyatı xalqla rəhbərlik arasına aşılması mümkünsüz uzaqlıqlar qoymuşdu. Bu durum təbii olaraq dövlətlə xalq arasındakı uzaqlığı artırmış, dövlətin və xanədanların xalqa öz saray həyatlarının ehtiyaclarını qarşılayan vergi qaynaqları olaraq baxmasına səbəb olmuşdu. Tarixçilərə görə xalqla saray arasında uçurumların yaranmasında İslam hüququ və İslam siyasət alimlərinin xəlifəni “Allahın yer üzündəki kölgəsi” olaraq xarakterizə etmələri və eynən Allah kimi hərəkətlərinin sorğulanmaz olduğunu qeyd etmələrinin güclü rolu olmuşdu. Bu cür siyasi quruluşda, Şərqdə yayğın düşüncə olduğu görülən “çoban-sürü” bənzətməsinin effektiv funksiya yüklənəcəyi, xalqdan yəni “keçi sürüsü” anlamına gələn “rəiyyət”dən vergi ödəmələrinin və iqtidara qeyri-şərtsiz itaət etmələrinin gözlənəcəyi ortadadır. Tarixi qeydlərə baxılarsa, durumun heç də fərqli olmadığı görülür. Zira əkinçiliklə keçinən xalq sadəcə vergi toplanarkən xatırlanmış, qalan zamanda isə valilərin, qazıların layihələri ilə qarşı-qarşıya buraxılmışdı. Fəth edilən bölgələrdə  yaşayan məvali və zımmilərin dəfələrlə “şüursuz torpaq idarəsi” ilə əllərindən torpaqları alınmış ya da ağır vergi yükü altında əzilmələrinə, hətta inancları və etnik kökləri ucbatından xor görülmələrinə səbəb olmuşdu. Ticarət yollarının ələ keçirilməsi ilə güclənən ticarət aristokratiyasının durumu da çox pis idi. Çünki oxşar mənfiliklərdən onlar da təsirlənmişdilər. Halbuki hər dövrdə hakimiyyətə daha yaxın olduqları və saray aristokratiyası ilə güclü əlaqələrinin olduğu görülür. Amma ağır vergi yükünün qənaətkar və itaətkar zehniyyətinin istehsalına mənfi təsir etməsi, əsasən kəndlilərin və kiçik əl atelyelərinin məhsullarını satan tacirləri çətin durumda buraxmışdı. Bu durum inzibati problemlərlə birləşərək İslam  toplumlarında şəhərin kəndlərə bir parazit kimi bağlı qalmasına səbəb olmuş, şəhər öz burjuaziyasını yarada bilməmişdi.

Mərkəzin idarənin məzhəbi qayğılara dönük nəzarəti, ağır vergi yükü, məvali, zımmi və ərəb əsillilər arasında getdikcə kökləşən ədalətsizlik və bərabərsizlik kökləri çox geriyə söykənən məzhəb hərəkatları vasitəsilə sıx-sıx xəbərdar edilmiş və daxili mübarizələrə səbəb olmuşdu. Bunlara  təyin olunmuş valilərin mərkəzi idarəyə baş qaldırmaları və iqtidarı ələ keçirməyə yönəlik xanədanlıq çəkişmələri də  əlavə olunmalıdır. Bu mübarizə və çəkişmələr bir tərəfdən hakimiyyəti zəiflədərkən, digər tərəfdən nizamlı ortama ehtiyac duyan istehsala dönük təşkilatlanmaları əngəlləmişdi. İslam dövlətlərinin başlancığından bəri mənimsədiyi fəth qənimətinə söykənən gəlir anlayışının da istər kənd təsərrüfatı, istər ticarət həyatına mənfi təsir etdiyi görülür. Gəlirlərin böyük bölümünün hərbi məqsədlərlə istifadəsi, vergilərin isə sarayın lüks yaşamına xərclənməsi toplumun iqtisadi nizamını sarsıtmış, tez-tez qeyri-müəyyən siyasi və ictimai şərtlərin doğulmasına zəmin hazırlamışdı.

Hakimiyyətin dini ideologiyanı mənimsəməsi bir tərəfdən fərqli inancları və məzhəbləri məniməyən insanların vali və qazıların layihələrinə şübhəylə baxmalarına səbəb olarkən, digər  tərəfdən isə dövlətin xalqa dəfələrlə şübhəylə baxmasına səbəb olmuşdu. Söz gəlişi dövlət mötəzili ideologiyasını mənimsədiyində sünniləri  və şiələri, sünni ideologiyasını mənimsədiyində də mötəzililik, şiəlik, xaricilik və başqa axımları mənimsəyənləri günahkar olaraq görmüş, onların azadlıq və iqtisadi bərabərlik tələblərini heçə sayaraq azğın inanc hərəkatları olaraq xarakterizə etmişdi. Bu baxımdan fərqli inanc və məzhəblərə mənsub insanlar zaman-zaman öldürülmələri, linç edilmələri kimi mənfi nəticələr doğurmuşdu. Şübhəsiz, elm və fəlsəfə ilə məşğul olan mütəfəkkirlər də bunlardan təsirlənmişdi.  Əl-Fərabi, İxvan əs-Səfa topluluğu şiə olduqları səbəbi ilə zaman-zaman təqiblərə uğramışdılar. Əl-Kindi mötəzili məzhəbinə yaxın durduğu üçün xalifə mütəvəkkil dönəmində təzyiqlərlə qarşılaşmışdı. Həllac, Yəhya Sührəvərdi və başqa yaradıcı  insanlar düşüncələrinin bədəllərini həyatları ilə ödəmişdilər. Özəlliklə qazıların və hüquqşünasların elm və fəlsəfəyə maraq göstərənləri dinsiz olaraq göstərmələri, qazanc davaları və iqtidara yaranmaları ucbatından yaradıcı insanların bir-birlərini xəlifəyə pisləmələri, təqibləri zaman-zaman daha da artmışdı. Sünni iqtidarların sözçüsü olaraq danışan Qəzalinin elm və fəlsəfə ilə məşğul olanları dinsizlikdə ittiham etməsi, hətta bu ittihamı Müstəhzir, Nizamülmülk, Məlikşah kimi siyasilərin dəstəyi ilə etməsi mərkəzi idarənin və dini ideologiyanın nəticələrini göstərməsi baxımından anlamlıdır. Feodal ictimai quruluş və mərkəziyyətçilik səbəbi ilə dövlət təqiblərinə uğradıqlarında elm insanlarını müdafiə edib qoruya biləcək sivil ictimai qurumların yaranmaması önəmli əskiklik olaraq ortaya çıxmışdı. Bu durum yaradıcı insanları bir xəlifənin təzyiqi ilə qarşılaşdığında başqa bir xəlifəyə ya da valiyə sığınmağa məcbur etmişdi. Tarixi məlumatlara baxıldığında elm insanları sünni iqtidarın təzyiqindən qurtulmaq üçün elm və fəlsəfə ilə maraqlananları qoruyan şiə xəlifələrə sığınmağa itələmişdi. Necə ki, İbn-Sinanın həyatının önəmli hissəsi o xəlifədən bu xəlifəyə sığınmaqla keçmiş, o-bu stressli həyatın qurbanı olmuşdu. İslam toplumları elm və fəlsəfənin qismən inkişaf etdiyi dönəmlərdə şəhərlərdə istehsala yönəlib öz burjuaziyasını yaratmağı bacara bilsəydi, toplumda qazanc qrupları arasında bəlli ayrışma və sivil təşkilatlanmalar yarada bilərdilər. Belə ayrışma dinlə dövlət arasında müəyyən ayrıma yol aça bilər, təzyiqdən qaçan elm insanlarını müdafiə edən və qoruyan vətəndaş quruluşu doğa bilərdi. Dini ideologiya ilə dəstəklənən feodal quruluş və mərkəziyyətçilik bunu əngəlləmişdi. Əbu-əl Həsən əl-Əşəri, Cüveyni, Qəzali və başqa örnəklərdə olduğu kimi nüfuzlu din adamları söz mövzusu quruluşu din adına davamlı dəstəkləmişdilər.

DURAĞAN TOPLUM VƏ EHTİYACLARDAKI MƏHDUDLUQ

Feodal toplumların durağan quruluşa sahib olduqları bilinir. İslam dünyasında bu quruluş mütləq olduğuna inanılan şəriət prinsipləri ilə möhkəmləndirilmişdi. Zira şərİətə görə mütləq olan Allah müqəddəs kitab vasitəsilə öncəsiz və sonrasız dəyişməz siyasi nizamın prinsiplərini ortaya qoymuşdu. Şübhəsiz  bu durağan quruluş insan ehtiyaclarındakı çeşidləməyi əngəlləməkdə, var olanla yetinən, qənaətkar və şükür edən zehniyyətə yol açmaqdadır. Səhra şərtlərinin çətinliklərinin bir əksi olaraq islam dininə təsir edən tale zehniyyəti durağan ictimai quruluşun dəstəkçisi olaraq düşünmək mümkündür.

İslam dünyasında elm və fəlsəfənin fəht hərəkatlarına bağlı imperiyalaşmaq prosesində ortaya çıxması və bəlli ictimai quruluş yaranınca dayanmağa başlaması diqqətə dəyərdir. Belə görünür ki, imperiyalaşmaq prosesi, planlamaq, şəhər qurmaq, ibadət zamanlarını və qibləni müəyyənləşdirmək, miras hesablanması, ərazi ölçüsü, sağlamlıq ehtiyacları, ulduzlara baxaraq gələcəklə bağlı xəbər vermək (kəhanət) və başqa praktik səbəblərlə idarəçiləri yuxarıdakı mövzularda məlumat əldə etməyə, bu mövzularla maraqlanan insanları dəstəkləməyə itələmişdi. Abbasilər dönəmində bu mövzularla əlaqədar yetərli ehtiyacı təmin etdikləri və güclü düşüncə sistemi yaratdıqları inancı araşdırmaların davamlılığını və dərinləşməsini əngəlləmişdi. Özəlliklə İbn Sina, Əl-Fərabi və başqa mütəfəkkirlərin sistemlərin aşıla bilməyəcəyı inancı önəmli dayanma səbəbidir. Çünki böyük sistemlərin aşılmazlığı gündəmə gəlməkdədir.

Elm və düşüncə insanlarının xəlifələrin qorumalarında çalışmaq imkanı tapmaqları və daha çox səhiyyə xidmətləri, rəsədxana qurmaq layihə məqsədli işlərdə istifadə olunmaları ehtiyacın  elmi araşdırmalardakı güdüləyəci rolunun maraqlı nümunələridir. İslam dünyasında tibbin hər dönəmdə yaşamaq şansı tapması praktik ehtiyacların bir uzantısıdır. Riyaziyyat, kimya, metafizika və s. ilə məşğul olan mütəfəkkirlərin eyni zamanda astrologiya, astronomiya və tibb sahələrində əməklərinin olması saraylarda sığınma şansı əldə etmələrinin ən önəmli səbəbidir. İbn Sina, Zəkəriyyə əl-Razi, İbn Rüşd kimi insanların digər elmlər yanında özəlliklə tibblə maraqlanmaları bu baxımdan olduqca anlamlıdır. Nəsrəddin Tusinin İslam dünyasında elmin dayanmağa başladığı bir dönəmdə astronomiya, astrologiya mövzularında geniş məlumata sahib olması Hülakünün gələcəyinə bağlı kəhanəti, ibadət vaxtlarını müəyyənləşdirmək və s. səbəblərlə rəsədxana qurmaq vəzifəsinin ona verilməsinin bir nəticəsi kimi görünməkdədir.

İslam dünyasındakı söz mövzusu durağan quruluş daha öncə sözünü etdiyimiz iqtisadi faktorlar və bu faktorları az-çox müəyyənləşdirən coğrafi şərtlərlə də əlaqəlidir. Çətin coğrafi şərtlərə əlavə olaraq mənfi vergi siyasəti ucbatından əkinçilərin daha çox  istehsal mövzusunda istəksiz davranması, tacirlərin istehsal və investisiyanı ciddiyə almamaları elmin bir sürü texniki nəticələr doğurmasını da əngəlləmiş, elm özünü fərziyyələrdən heç cür xilas edə bilməmişdi. Beləcə, tibb, astronomiya kimi sahələrdən başqa elmin birbaşa praktik sahəsi tapılmaması elm və elmi araşdırmaların sonunu hazırlamışdı. Bu durağan quruluş Abbasilərin son dönəmlərinə doğru teoriyalaşan və dinamizmini itirən hüquqi quruluşla da dəstəklənmişdi. 10-11-ci əsrlərdə ictihad qapısının bağlandığı, keçmiş hüquq məktəblərinin artıq aşılmayacağı anlayışı mənimsənməyə başlanmışdı. Şübhəsiz, dəyişikliyə, inkişafa qapalı,  dini zəmində qurulan bu toplumda hüquqi quruluşun durağanlaşması olduqca təbiidir. Durağanlıq dini elmlərdə də hakim olmuşdu, öncəki mütəfəkkirlərin aşıla bilməyəcəyi, onların hər şeyi həll etmiş olduqları inancı yaxşıca möhkəmlənmişdi. Buna görə orta əsr İslam dünyasında yazılmış hansı əsərə baxılırsa, baxılsın, müəlliflərin öz dönəmlərini tənqid etdikləri, keçmişi isə ucaltdıqları görülür. Əslində bu, keçmişi gələcəyə daşımağı, keçmişi gələcəyin zəmini deyil, şəkli etməyi arzulayan tutumdur. Bu tutum davamlı peyğəmbər və 4 xəlifə dönəminə qayıtmağı arzulamışdı. Bu anlayışa paralel olaraq hər cür yenilik bidət ya da azğınlıq olaraq düşünülmüş, özdən azmaq olaraq dəyərləndirilmişdi. Buna görə İslam dünyasında ortaya çıxan hər yenilik hərəkatı, orijinal düşüncəni müdafiə etməkdən çox keçmiş düşüncə ənənəsini həyata keçirməyə çalışmışdı.

Şübhəsiz ticarət aristokratiyası atelyelərə yönəlik, istehsala dönük sıçrayışa girə bilsəydi, ictimai quruluşdakı durağanlıq özlüyündən qırıla bilərdi. Ticarət yollarının uzun müddət müsəlmanların əllərində qalmasına rəğmən belə bir cəhdin güclü əks-səda oyandırmaması ticarət yollarının güvənsizliyi ilə əlaqələndirilə bilər. Daxili qarışıqlıqlar, qiyamlar, davamlı müharibə halında olması və s. ticari həyata mənfi təsir etdiyi bilinməkdədir.

İQTİDAR OXLU ELM

Elmin ancaq praktik ehtiyaclarına bağlı olaraq yaşamaq imkanı tapması dəfələrlə bu ehtiyacların xəlifələr və mərkəzi idarənin təmsilçisi olan valilər kanalıyla ödənilməyə çalışılması İslam dünyasındakı elm insanlarını xəlifə və valilərdən asılı etmişdi. Söz mövzusu asılılıq bir tərəfdən elm insanlarına kitabxana tapmaq, iqtisadi baxımdan rifah imkanı vermişkən digər tərəfdən onları azad araşdırma, məlumat üçün məlumat əldə etmək imkanından məhrum etmişdi. Xəlifələrin və valilərin intriqalar ucbatından tez-tez dəyişməsi, bir öncəki  xəlifə ya da valinin qoruduğu elm insanını bir başqasının ideoloji, məzhəbi və s. səbəblərlə cəzalandırmasına ya da saraydakı etibarını yox etməsinə səbəb olmuşdu. Bəzən həkimlərin başı xəlifənin ailəsindən biri xəstələnib onu sağalda bilmədiyində böyük bəlalar çəkmişdi. Bu, iqtidar oxlu elmin tipik daxili ziddiyətidir.

Hökmdarlar ən yaxşı mütəfəkkirləri saraylarına çəkmək üçün yarışırdılar. Əl-Kindi xəlifə Məmunun, Fəxrəddin Razi sultan Mahmudun sarayında idi. İbn Sina müxtəlif şahzadələrə həkimlik, İbn Haytəm isə məsləhətçilik etmişdi. İbn Rüşd isə əl-Mənsurun  xidmətində idi. Orta əsrin ən böyük mütəfəkkirləri özlərinə peşə məşhurluğu, ictimai hörmət, kitabxana və rəsədxanalar təmin edən və bəlkə də ən önəmlisi cömərdcə gəlirlər bəxş edən xanədanlıq sarayı ilə əlaqə içindəydilər. Xəlifənin himayəsi mütəfəkkirləri çalışmalarını dini ənənədən azmaq kimi görən mühafizəkarların şərindən uzaq tutmasa da, son dərəcə önəmli idi. Hökmdarın himayəsinə bağlılıq eyni zamanda İslam elmi baxımından bir zəiflikdir. Haminin şəxsi meylləri, hakim xanədanın taleyi, saray həyatının intriqaları - dəstəklənən təhsil növünü və mütəfəkkirlərin taleyini müəyyənləşdirən önəmli faktorlardır. Hökmdarların dəyişməsi saray mənsubları və keçmiş saray mütəfəkkirləri üçün əsasən fəlakət deməkdir. Məsələn, Əl-Kindi kimi Məmunun sarayında yetişən mütəfəkkirlər mühafizəkar Əl-Mütəvəkkilin xəlifəliyi ələ almasıyla qaçaraq həyatlarını xilas etdilər. Amma hər mütəfəkkirin saraydan tələm-tələsik ayrılışının səbəbləri hər zaman ideoloji deyildi. İbn Sinanın həyat hekayəsi  bir həkimin həyatının pambıq ipliyinə bağlı olduğunu göstərməkdədir. Özəlliklə də sultanın ailəsindən birisi müalicə edilməyəcək qədər xəstədirsə. İbn Sinanın gecə yarısı at üstündə qaçması, bəzən dərviş qılığına girməsi, saraydan-saraya qaçarkən yaşadığı məcarələr həyəcan romanı kimi oxunula bilər. Amma İbn Sinanın müasirləri onun qədər şanslı deyildilər. Buna görə də bu dünyadan gözlədiklərindən tez ayrıldılar.

MONQOL İSTİLASI VƏ SƏLİB YÜRÜŞLƏRİ

Monqol istilası və səlib yürüşlərini İslam dünyasındakı elmi inkişafları qismən də olsa əngəllədiyi deyilə bilər. Toplumun müharibə halında olmasının, kitabxanalar, elm qurumları, xəstəxanalar, toplumun iqtisadiyyatı, ticari həyatı və s. zərər verməsi ucbatından elm və elmi araşdırmalar üzərində mənfi təsirin söz mövzusu olduğu bilinməkdədir. Amma bu təsiri ən azından orta əsr İslam dünyası üçün şişirtməmək lazımdır. Çünki İslam toplumunda müharibənin, daxili qiyamların əskik olduğu dönəm haradasa yox kimidir. Bu fakt Əməvilər, Abbasilər, Səlcuqlular,  Osmanlılar və digərləri üçün də keçərlidir.  Bir addım daha irəli gedərək İslam dünyasında elmin yüksəldiyi dönəmlərdə də müharibələrin əskik olmadığının altını cıza bilərik. Amma o dönəmlərdə İslam dövləti güclüdür. Müharibələrdə uğur əldə etməkdə və xəzinəni qənimətlərlə doldurmaqdadır. Bütün bunlara rəğmən Hükakünün Abbasilərin elm mərkəzi olan Bağdadı ələ keçirməsi və kitabxanalardakı kitabları Diclə çayına tökdürməsi tarixi baxımdan olduqca  önəmli olaydır. Amma bu bağlamda eyni Hülakünün Marağa şəhərində Nəsrəddin Tusiyə rəsədxana qurdurması və bir elm insanı olaraq onu qoruması faktının altı cızılmalıdır. Burada iki zidd tutumun bir araya gəlməsi söz mövzudur ki, bu cür zidd tutumlar İslam dünyasının hökmdarlarında hardasa heç əskik olmamışdı. Bəlkə hökmdarların bu ziddiyətləri elmə praktik ehtiyac baxımından yönəlmələri faktı ilə anlamlı təmələ oturdala bilər.  Bu anlayış İslam hüququnda belə ifadəsini tapmışdı. Məşhur hüquqşünas Şatibi belə demişdi: “Hərəkətlə əlaqəsi olmayan hər cür elmlə məşğul olmaq haramdır.”

DİN MƏRKƏZLİ VƏ TELEOLOJİ DÜŞÜNCƏ

İslam dünyasında başlanğıcdan bəri din mərkəzli düşüncə quruluşu hakim olmuş, ancaq bu quruluş tarixi məlumatlardan anlaşıldığı qədəri ilə təkamül keçirmişdi. Başlanğıcda dini düşüncənin və inanc sisteminİn hələ tam qurulmamış olması dinin nəyə müsbət, nəyə mənfi baxdığını müəyyənləşləşdirmək kimi problemlərə yol açmışdı. Amma Əməvilərin son dönəmlərindən başlayan və Abbasilərin gücləndiyi dönəmdə yetkinləşən dini sistem və özəlliklə İslam din fəlsəfəsi (kəlam) və İslam hüququ (fiqh) İslam dünyasındakı bütün düşüncənin qanuni sərhədlərini müəyyənləşdirən vasitəyə çevrilmişdi. Elmi düşüncənin inkişafı mərhələsində İslam din fəlsəfəsi və İslam hüququnun hələ qurulma içərisində olması, dayanma və geriləməyə başladığı dönəmdə isə sistemləşmə proseslərini tamamlamış olmaları bu baxımdan olduqca anlamlıdır.

Heç şübhəsiz din mərkəzli bir düşüncə quruluşunun feodal ictimai quruluşla olduqca uyğun olduğu deyilə bilər. Zira sultan ya da xəlifə dəfələrlə Allah adına hərəkət etdiyini ya da “Allahın yer üzündəki kölgəsi” olduğunu ifadə etməkdədirlər. Bu anlayış itaəti kökləşdirmək üçün yerləşdirməyə çalışmaqdadır. Əməvilər və Abbasilərdə, hətta Səlcuqlu və Osmanlılarda hökmdarların söz mövzusu anlayışı dəstəklədikləri və özlərini müqəddəs saydıqları bilinməkdədir. Elm və fəlsəfə ilə maraqlanan insanların əsərlərində elm və fəlsəfənin caiz olub-olmadığını müzakirə etmələri və fikirlərini dini qətnamələrdən alıntılarla dəstəkləməyə çalışmaları feodal quruluşun, iqtidarın, İslam din fəlsəfəsi və İslam hüququnun, hətta xalq təzyiqinin biçimləndirdiyi din mərkəzli düşüncənin göstəricisidir. İlk yaradıcı ərəb filosofu və elm insanı olaraq anılan əl-Kindinin dini bildirişlərə istinadən fəlsəfə və elmlə məşğul olmağın caiz olduğunu göstərdikdən sonra növbəti addım olaraq fəlsəfə və elmlə dinin toqquşmadığını sübut etməyə çalışması İslam dünyasında din və fəlsəfəni qanuniləşdirmək üçün atılmış ilk addımdır. Əl-Kindi bu cəhdində dini bildirişləri elm və fəlsəfəyə yaxın tutmaqda, bütün elm və fəlsəfəni dinin dəstəkçisi olaraq təqdim etməkdədir. Eyni anlayış qismi dəyişikliklərlə Fərabi, İbn Sina və İbn Rüşd tərəfindən də müdafiə edilməkddir. Fərabi və İbn Sinaya görə “həqiqət həqiqətə zidd ola bilməz”, buna görə din, elm və fəlsəfə  eyni doğruları dilə gətirir. Amma din xalqa səsləndiyi üçün simvolvari dildən istifadə edir. Halbuki din, fəlsəfə yalın ifadəni seçir. Çünki onun ünvanı xalq deyil, seçilmişlərdir. İbn Rüşd dini bildirişlərinin “xətabi, cədəli və burhani” bütün sübutları ehtiva  etdiyinə inanmaqdadır.

TOLERANTSIZLIQ VƏ DİNSİZLİKLƏ İTTİHAM

İstər İslam filosofların, istərsə İslam din filosofları və İslam hüquqşünaslarını din mərkəzli və teleoloji düşüncəyə vurğu etmələri xalqı cilovlamaq, itaət etdirmək və yönləndirməkdə hökmdarların dəstəyini alsa da, tolerantsız toplum yaratmışdılar. Filosofların bu durumdan neçə dəfə zərər görmələrinə baxmayaraq söz mövzusu anlayışı Əbu Bəkr Zəkəriyyə ər-Razi, İbn ər-Ravəndi kimi bir neçəsi xaric tərk etməmələri iqtidar oxlu elmin və bu səbəblə iqtidara yaranmanın çətinliyinin bir nəticəsidir.

İslam hüquqşünası İbn əs-Salahın fəlsəfə və məntiqlə məşğul olmağın caiz olmadığına dair fətvası tolerantsızlığın miqyaslarını göstərməsi baxımından anlamlıdır.

“Fəlsəfə təlimləri ilə məşğul olduğuna dair sübut tapılan hər kəs aşağıdakı seçimlərlə qarşı-qarşıya qalacaq: qılıncla edam ya da İslama qayıdış. Ancaq bu şəkildə məmləkətdə yaşamaq haqqı əldə edə biləcəklər və beləcə elmlərin kökü kəsilə biləcəkdi.”

Tolerantsızlıq fətvalarla məhdudlaşmamış, bəzi mütəfəkkirlərin öldürülməsinə, linç edilməsinə və işgəncə görməsinə də səbəb olmuşdu. Cəəd İbn Dirhəm, Cəhm İbn Səfvan, Həllac Mənsur, Şihabəddin Sührəvərdi, İbn əl-Müqəffa, Bəşşar İbn Burd və başqaları düşüncələri ucbatından həyatlarından olmuşdular. Eyni tolerantsızlıq üzündən Kindinin kitabları əlindən alınaraq yandırılmış, böyük xalq yığınının önündə 60 yaşlarında ikən qırbaçlanmışdı. Bu olay üzərində ən məhsuldar dönəmində depressiyaya girmiş və səssizliyə gömülmüşdü. Əbu Bərk Zəkəriyyə ər-Razi düşüncələri üzündən hökmdarın kitabla başına vurması nəticəsində gözlərini itirmişdi. Bu durum onun həyat sevincini qırmış, bir həkim dostu gözlərini müalicə edə biləcəyini söylədiyində “Bu dünyanı yetərincə gördüm” deyib müalicəni rədd etmişdi. İbn Rüşd Quranda adı keçən Ad qövmünün yaşamamış olduğunu söyləməsi, Veneranın ilahi varlıq olduğunu iddia etməsi ucbatından kitabları əlindən yandırılmış, sürgün edilmişdi. Bənzər durumların Fərabi və İbn Sina kimi mütəfəkkirlərin də başına gəldiyi bilinməkdədir. Bu bağlamda sünni iqtidarlarla şiə iqtidarlar arasında ayrım etmək lazımdır. Şiələr elm və fəlsəfəyə sünnilər qədər tolerantsız yanaşmamışdılar. Bunun səbəbi böyük ehtimalla  şiə inanc sisteminin başlanğıcdan bəri batini analiz ənənəsi və fəlsəfə ilə əlaqə içərisində olmasıdır. Bu üzdən sünni çevrələrdə təzyiqə uğrayan kimi mütəfəkkirlər şiə iqtidarlara sığınmış və orada çalışmaq imkanı tapmışdılar. Bu səbəblə sünnilər arasında fəlsəfə itdiyində şiələr arasında bəlli ölçülərdə yaşamağa davam etmişdi.

ELMİN İLAHİ AYDINLAMAYA ENMƏSİ VƏ ƏZBƏRÇİ SİSTEM

Şübhəsiz elm və elmi aradırma insan ağlı və təcrübələrini təməl alan şübhəli epistemoloji təmələ söykənir. Ancaq orta əsr İslam dünyasında hakim olan epistemoloji anlayış ictimai və inzibati quruluşa şərt biçimdə İslam dini bildirişləri və Aristotelin “yeni platonçu” şərhləri kanalıyla gizli təmələ oturdulmuşdu. Aristotelin effektiv ağlı ”yeni platonçu” şərhçilərin əlində ilahi kimliyə büründürülmüş, Kindi, Fərabi və İbn Sina kimi filosoflar tərəfindən eyni ənənə davam etdirilərək peyğəmbəri aydınlatdığı söylənən Cəbrayılla eyniləşdirilmişdi. Beləliklə, anılan filosoflar tərəfindən filosflar və elm insanları ilə peyğəmbərin bilgisi eyni qaynağa bağlanmışdı.

Onlara görə epistemoloji bilgi eynən dini bildiriş kimi dəqiqlik və dəyişməzlik özəlliyinə sahibdir. Insanların hissləri vasitəsi ilə əldə etdiyi ön bilgi sadəcə düşüncədir, əsl bilginin, yəni epistemoloji bilginin ortaya çıxması üçün təsirli ağılla əlaqə qurulmalıdır. Bu əlaqəni hər kəs qura bilməz, sadəcə seçilmişlər. Digər deyişlə, peyğəmbərlər, filosoflar və hamilər qura bilər. Belə əlaqəylə əldə edilən bilgiyə “xalidi-hikmət” (dəyişməz-qalıcı bilgi) adı da verilir. İslam mütəfəkkirlərinə görə insanın özünün epistemoloji dəyəri olan elmi elmi bilgi əldə etməsi mümkünsüzdür.  Bu cür bilgilər ilahi mənşəlidir. Onları-antik yunan filosoflarını zaman-zaman bir peyğəmbər kimi təqdim etmələri, hətta Sokrat, Platon, Aristotel kimi seçilmiş simaları ilahi xüsusiyyətlərlə bəzətmələri söz mövzusu bilgi anlayışının bir uzantısıdır. İslam filosoflarına görə peyğəmbər bilgini simvollarla, filosoflar isə yalın halda alırlar. Sadəcə epistemoloji bilginin təməl öncülləri deyil, maraq və nəticəyə söykənən bilgilər də ilahi mənşəlidir.

İslam filosofları və İslam din filosofları tərəfindən mənimsənən söz mövzusu bilgi anlayışının insanları təbiəti incələmək və analiz etmək yerinə müqəddəs kitabları ya da öncəki alimlərin ilahi ilhamla yaratdıqlarına inanılan əsərləri incələməyə, onları şərh etməyə itələcəyi ortadadır. Söz mövzusu anlayışın bir kənara çəkilib ilahi aydınlanmanı gözləməyi məsləhət verən İslam təsəvvüfçülərinin epistemoloji anlayışlarıyla heç bir fərqi yoxdur. Necə ki İslam dünyasında elm və fəlsəfənin çöküşünün başladığı dövrlərdə, təsəvvüf və təriqətlərin yayılışı və Qəzzalinin filosofların epistemoloji sistemlərini təsəvvüfə bir alt quruluş yaratmaq üçün istifadə etməsi bu baxımdan olduqca mənalıdır. Digər tərəfdə antik yunan və digər toplumlardan edilən tərcümələrin niyə güclü bir elm və fəlsəfə ənənəsi yaratamadığı, böyük ölçüdə İslam mütəfəkkirlərinin epistemoloji yanaşmalarıyla əlaqəlidir. Bu anlayış onlara köhnə kitabları bir doqma kimi oxumağa yönəltmiş, tənqid və şübhə ənənəsi bu səbəbdən tutulmadı. Ayrıca fəlsəfənin soxulmadığı mədrəsələrdə əzbərçiliyin yayğınlaşması da eyni ənənənin uzantısıdır. Zira bilgi ilahi və dəyişməzdirsə, filosof və peyğəmbərdən başqa bilgi əldə edəcək biri də yoxdursa, təhsil alan insanlara keçmişdəkilərin əldə etdiyi ya da müqəddəs kitabda yer alanları əzbərləmək və analiz etməkdən başqa seçim qalmamaqdadır. Bu passivlik üzünü göy üzünə çevirmiş, qeyri-şərtsiz ənənəyə təslim olan insan obrazı deməkdir ki, belə insan obrazı feodal ictimai quruluşun və siyasi iqtidarların işinə gələcəyi açıqdır.

NƏTİCƏ: ELM VƏ FƏLSƏFNİN TARİXƏ QARIŞMASI

Orta əsr İslam dünyasında 9-10-cu əsrlərdə tərcümə fəaliyyətləri ilə başlayan və imperiyalaşmaq prosesinin güdülməsi ilə toplumun praktik ehtiyaclarını qarşılamağı məqsəd qoyan elmi və fəlsəfi  uğurun var olduğu görülür. 12-ci əsrdən sonra bu fəaliyyət gedərək itmiş, İslam toplumlarının keçmişi təkrar başlamışdı. Başlanğıcdakı proseslər Qərbdəki bənzər elmi aydınlanma yarada bilməmiişdi. Bu, səbəbsiz deyildi. Çünki İslam toplumunun feodal, mərkəziyyətçi durağan quruluşu ehtiyacları məhdudlaşdırmış, elm və fəlsəfəni iqtidarların, İslam hüquqşünaslarının və İslam din filosoflarının kaprizlərindən asılı etmişdi. Söz mövzusu ictimai quruluş itaətə yönəlik din mərkəzli, teleoloji, tolerantlıqdan məhrum, elmi ilahi aydınlanmağa endirən və bundan ötrü əzbərçiliyi ön plana çıxardan, hər cür təbii səbəbi inkar edən zehniyyəti davamlı dəstəkləmiş, bu zehniyyət mədrəsələrdə möhkəmlənmişdi. Söz mövzusu zehniyyətə zaman-zaman Mötəzililər ilə İslam filosofları sanılanın əksinə orijinal paradiqma qoya bilməmiş, buna görə də məhsuldar, zehniyyət dəyişikliyi yaradan bir anlayış ortaya qoya bilməmişdilər. Bu-təbiidir, çünki onlar da toplumu Allah adına idarə etdiyini müdafiə edən xəlifə-sultanların qoruyucuların altında çalışmaq imkanı tapmışdılar. İqtidardan uzaq qaldıqlarında da onun dəstəyini almağa çalışmışdılar. Digər tərəfdən düşüncələrində dəfələrlə doqma kimi izlədikləri keçmiş mədəniyyətlərin fəlsəfi anlayışları da idealist elementlər doludur və bu elementlərin materialist xüsusiyyətli elm və şübhə ttələb edən elmi düşüncə ilə çox örtüşmədiyi bilinməkdədir.