Ceyms Coys "Dublinlilər"

İrlandiyada militarist və azadlıq sloqanlarının yayıldığı və siyasətin sərtləşdiyi bir ortamda yetişən Ceyms Coys bir çox fərqli ideologiyanın kəsişdiyi bir nöqtədə durmuş və əsərlərində bu ideologiyaları əks etdirmişdi.

Əsərlərinin önəmli olmasına rəğmən işlətdiyi ifadə üsulları və dili səbəbi ilə ortaya çıxan oxuma çətinliyi Ceyms Coysu ürküdücü yazar halına gətirir.

Bunlara bir də əsərləri haqqında davam edib gedən müzakirələrin teorik soyuqluğunu əlavə etməliyik. Adi oxucu üçün Coys külliyatına başlamaq sanki təcrübə laboratoriyasına girmək kimidir.

15 hekayədən ibarət olan “Dublinlilər” əsəri Dublində yaşayan adi insanların hekayələrindən ibarətdir,  amma bütün hekayələrin əsl qəhrəmanı şəhərin özüdür. Şəhər qarşımıza bir keşiş, bir kassir, bir hakim, bir işçi olaraq çıxır. Bütün təsvir və dialoqlarda onun səsi eşidilir. Kitabdakı hekayələr bir-birindən müstəqil deyil. Müəllif Dublini insan kimi yaşadır. İlk hekayələrdə Dublinin uşaqlığını anladaraq işə başlayır. Sonra gəncliyini və yetkinliyini, ən son da ictimai həyatdakı yerini ələ alır. İlk baxışda son dərəcə önəmsiz və adi görünən “kiçik insanların həyatları”ndan yola çıxraq daha dərinlərdəki “böyük” və ekzistensial problemləri vurğulayır.

Coys ölkəsinin ruhi tarixindən parçalar verməyi planladığını və bunun üçün Dublini ələ aldığını söyləmişdi. Daha sonrakı romanlarında da eyni mövzunu yeniləyərək yüzlərlə səhifəlik bir Dublin ya da İrlandiya dastanı yaratdı. Olduqca pessimist dastan. Kitabda yer alan hekayələrini uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və ictimai həyatı olaraq 4  dəyişik baxışla yaradarkən son hekayəsinin adını da “Ölülər” qoymuşdu. Əslində ölü olmaqlıq halı Dublin özəlində İrlandiyanın tamamına yayılan maddi, mənəvi, ruhi və zehni yoxsulluğu işarə edir. Daha ilk hekayələrdə qarşımıza məhkumluq, hərəkət əlilliyi, uğursuzluq və ölüm qavramları çıxır, hekayədən hekayəyə varlıqlarını anbaan hiss etdirirlər.

İrlandiya reallığını əks etdirə bilmək üçün adi insanların adi həyatlarını göstərməyə girişən Coysun uğuru sadəcə insan və toplum müşahidələrindən deyil, bu insanları əşya, məkan və ictimai həyat içərisində çox zəngin ayrıntılarla təsvir etməsindən gəlir. Onun simvollarla yüklənmiş şeirvari dilində evlər, otaqlar, yemək və geyimlər, şəhərin küçələri elə donuq rənglərə bürünür ki, heç bir həyat parıltısı gözümüzdə canlanmır. Coys sanki “yaşayan ölülər”i göstərir. İlk 14 hekayəyə sərpişdirilən simvolların hamısının yer aldığı “Ölülər”də toplumun duyğularının mexanikliyini, adiliyini və donuqluğunu vurğulayır.

Ceyms Coys roman sənətinə baxışı ilə XX əsr ədəbiyyatına dərindən təsir etmişdi. Özündən sonra gələn nəsillərə təsir edən, təsirləri bu günə qədər uzanan Coys akademik çalışmalarda ən çox mərcək altına alınan yazarlardan biridir.

Əsərlərinin dəyəri sonradan anlaşılan Ceyms Coysun ədəbiyyat tarixindəki yeri mövzusunda bir çox tənqidçi oxşar fikirlərə sahibdir. Coysun “Uliss”ini oxuduqdan sonra Virciniya Vulf belə deyir: “19-cu əsri bitirən adam” Coysun modernizmlə əlaqəsini anlamaq üçün həyatda, texnologiyada, toplumda modern olmaqla incəsənətdə modern olmaq arasındakı fərqi bilmək lazımdır. Modern toplumda qurumlar və əlaqələr insanı şablonların və kateqoriyaların içinə həbs olmağa zorlarkən modern sənətkar bu monotonlaşdırma və ruhsuzlaşdırmayla mübarizə aparır. Eynən Coysun etdiyi kimi. Yenə də Coys anlaşılması asan yazar deyil. Həyatı boyunca göbək bağı ilə bağlı olduğu 2 dəyərdən qaçmağa çalışdı: Din və vətən. Amma bacara bilmədi. Coysla bağlı yanlış anlaşılmaların təməlində bu mübarizənin sadəcə qaçış kimi görünən tərəfinə fokuslanılması yatır. Coysun “Sənətkarın bir rəssam olaraq portreti”ndəki qorxulu monastr təsvirləri müəllifin din əleyhdarı olaraq görülməsinə səbəb oldu. Coys katolikliyə qarşı deyil, kilsəyə və onun geri qalmış, avtoritar qurumlarına qarşıydı. İrəliləyən yaşlarında katolikliliklə əlaqəsini gözdən keçirəcəkdi.

Coysun əsərlərində İrlandiyada yüksəlməkdə olan milliyətçilikdən və aşağılıq kompleksi ilə kirlənmiş İrlandiya əxlaqından lağlağı ilə söz etməsi onun sadəcə universal dəyərlərin keçərli və yetərli olduğu beynəlmiləl dünya axtarışında olduğu təəssüratı doğurdu. İrlandiyanı tərk etməsi bu təəssüratı gücləndirdi. Halbuki Coysun vətənsizliyinə dair mülahizəsi dinsizliyinə  dair olan qədər yanlışdır. Çünki Coys İrlandiyanı xarici dünyaya açmağa çalışarkən sərf etdiyi səydən daha artığını İrlandiyanı və özəlliklə Dublini xarici dünyaya tanıdarkən sərf etdi. Bunu da siyasi şüurla etdi. Bənzər şəkildə İrlandiyanın siyasi azadlıq savaşını önəmsəmir kimi görünərkən mədəni azadlığının təməllərini atmaq üçün əlləşdi. İstifadə etdiyi dili və nümunə göstərdiyi əxlaq sistemini tam da bu məqsədə xidmət edəcək şəkildə dizayn etdi. Ona görə İrlandiyanın müstəqilləşdirilməsi lazım olan üzvü-ruhu idi."Əxlaq tarixini yazmaqla ölkəmin ruhi azadlığına ilk addımı atdım" deyərək özünü müdafiə etməsi buna görədir.

Ceyms Coys Dublindən qaçıb Avropaya sığındı, amma içində Dublindən qaça bilmədi. Parisdə dostluq etdiyi Artur Pauer bu gerçəyi belə anladır: “Həyatının böyük qismi boyunca Avropada yaşamasına rəğmən bu, onun marağını çəkmirdi. Xəyal gücü hər zaman Dublinə fokuslanırdı.” Coysun əsərlərini anlamaq üçün onun məktublarına baxmaq lazımdır. Bu məktubların birində deyir: “Dublini seçdim, çünki bu şəhər mənə iflicin mərkəzi kimi gəldi.