İran kinematoqrafiyasının tarixi

Başlanğıcı 1900-cü il il sayılan İran kinosu ilk dəfə 1971-ci ildə Venesiya Film Festivalında Dariuş Merhcuinin aldığı mükafatla dünyanın diqqətini çəkdi. İranda kino təzyiqlər, iqtisadi problemlər, müharibələr içində var olmaq mübarizəsini aparmışdı. Bu tərəfi ilə şikayət edən kinematoqrafçılar üçün dərsdir. İranda kino ilə ölkənin şərtləri arasında hər dövr orqanik bağ var. Dini baxış, ənənəvi quruluş, senzuralar, embarqolar, iqtisadi dalğalanmalar, zaman-zaman dövləti əli ilə kinoya müdaxilə, ölkədə baş verən dəyişikliklər İrana özəl bu yaxın əlaqənin səbəbləri hesab edilə bilər. Hər şeyə rəğmən bu gün İran rejissorları özlərini yalnız öz insanlarına deyil, dünya xalqlarına anlada biləcək səviyyədədirlər. Ölkənin tarixi prosesi də göz önünə alınaraq həll edilə bilən bu inkişaf əyrisi təbii yüksəlişlə deyil, düşə-qalxa, əskik-artığı ilə cızılmışdı.

KİNONUN ÖLKƏYƏ GƏLİŞİ

İranda qəbilə sistemi ilə hökumət quranların sonuncusu olan Qacar sülaləsinin kralı Müzəffərəddin Şah ölkəsindəki qarışıq vəziyyətə baxmayaraq 1900-cü ilin martında uzun Avropa səfərinə çıxmağa qərar verir. Yanına özəl fotoqrafı Mirzə İbrahim Xan Akkasbaşını da alır. Avropada kinematoqrafla çəkilən film nümayişlərini izləyən şah bu "hərəkətli şəkillər”i çox bəyənir və bunları çəkən maşınların alınmasını əmr edir. Beləliklə, alınan kameralar İranın kino tarixinin miladını yaradır. Gəzintisinin davamında avqust ayında Belçikanın Ostend kəndində keçirilən “Çiçək bayramı”na qatılır və fotoqrafı Akkasbaşı bunu filmə çəkərək ilk iranlı “kinematoqraf” olur. Şahın ölkəsinə qayıtdığı ilk illərdə kino saray çevrəsi, zənginlər üçün əyləncə olur. Şah da bu yeniliyi xalqla tanış etmək üçün səy göstərmir.

Şahın fotoqrafı Akkasbaşı Parisdə fotoqraf təhsilini aldıqdan sonra saray fotoqrafı olur, sonra da ilk “kinematoqraf”. Belçikadan sonra şahla getdiyi Fransada filmlər çəkir. İrana qayıtdıqdan sonra da şahı əmri ilə saray çevrəsində çəkilişlər aparır. Onun çəkdiklərini izləmək üçün sarayda qadınlara və kişilərə ayrı-ayrı 2 seans halında nümayiş təşkil olunur. Sadəcə saray çevrəsinin qatıldığı bu mərasim İranda ilk film nümayişi olaraq tarixə keçir.

Sarayda bunlar baş verərkən “sivil” kinematoqraflar da bu durmur.

İbrahim Xan Sahhafbaşı adlı tacir dünya turuna çıxdığında kinematoqrafla ilə tanış olur və bir projektorla ölkəsinə qayıdır. Bağçasında saray xaricindəki ilk film nümayişini 1904-cü ildə keçirir. Eyni il içində ilk olaraq xalqa açıq kino salonu qurur. “Pathe”nin filmləri və Rusiyanın qısa “xəbər filmləri”ni göstərir, ancaq bir imam kinonu kafirlik olaraq elan edincə salonun ömrü bir ay olur.

Mehdi Rusi Xan 1906-cı ildə varlıların evlərində nümayişlər təşkil edir, 1907-ci ildə öz foto studiyasını və kino salonunu qurur. 200 nəfərlik salonunda Rusiyadan gətirdiyi filmləri göstərir. Filmləri skripkaçı və pianoçu müşayiət edir. Havalandırma sistemi və bufeti ilə bu salon Rusi Xanın kino administratorluğuna baş vurduğunu göstərir.

Fransaya gedən başqa bir iranlı, Ərdəşir Xan isə 1912-ci ildə qayıdıb salon açır. Çarli Çaplin, Tarzan filmləri göstərir.

1924-cü ildə Əli Vəkilinin Tehranda qurduğu 1100 nəfərlik kino salonu, 1930-cu ilində avqustunda çıxartdığı ilk kino jurnalı kinoya marağın artdığının göstəricisidir. Jurnalda İran kinosunun vəziyyəti, salonların nümayişləri kimi məlumatlar və film təqdimatı yazılarına yer verilir.

1920-ci illər İranda “İlk nəsil rejissorlar”ın yetişdiyi, kinonun əldəki imkanlar çərçivəsində daha ciddi ələ alındığı dövr olur.

Xan Baba Xan Moetazedi Parisdən ölkəsinə kamerası ilə qayıdır. Ölkənin 7-ci kino salonunu açır. Qadınlara ayrı bölüm açması böyük maraqla qarşılanır. Ölkənin ilk film studiyasını qurur. 20-ci illərdə şahın Atatürkü ziyarəti, tac geyinmə mərasimi kimi filmlər çəkir. Dövrün saray rituallarını sənədləşdirir. Xarici filmlərin xalq tərəfindən anlaşılması üçün onlara farsca subtitrlər əlavə edir. 1928-ci ildə açdığı böyük salon yandırılır. O dövrdən əsərləri günümüzə qalmış saylı adlardandır.

Ohanes Oqanyans Moskva kino məktəbindən sonra İrana gəlir. Aktyorluq məktəbi açır. Ölkə kinosunun səssiz uzun metrajlı ilk filmini çəkir: Abi və Rabi (1930). Filmin ilk hissəsi inkişafı göstərən, köhnə-yeni İranı müqayisə edən təbliğat filmidir, ikinci hissəsi isə komediya janrındadır. 1932-ci ildə çıxan yanğınla filmin yeganə kopyası yanır... 1932-ci idlə Oqanyans “Hacı ağa kino aktyoru ilə” filmi ilə xalqın ənənəvi baxışlarını dəyişdirməsinin önünü açmaq məqsədindədir. Filmdə başda kinoya qarşı bir hacı sonunda kinonun ölkə üçün yararlı olduğunu anlayır və qızını kino məktəbinə göndərməyə razı olur. Filmin gətirdiyi üslub yeniliyi “film içində film” üslubunun İrandakı ilk nümunəsi olmasıdır. Filmin kommersiya uğursuzluğunun səbəbi isə o dövr səsli filmin ölkəyə girməsi ilə səssiz olan bu filmin izləyicisini oğurlamasıdır.

İbrahim Moradi Rusiyada təhsil aldıqdan sonra kamera ilə ölkəsinə qayıdıb studiyasının qurdu. İki qardaşın bir qıza aşiq olduğu “Qardaşım intiqamı” (1930) filmini çəkdi. Bu film iran kinosunun ilk süjetli filmi oldu. 1933-cü ildə ənənəvi dramatik üslubundan çəkilən ilk İran filmini çəkdi: “Çox həvəsli”. Ancaq bu film də Oqanyansın filmi kimi səsli filmə yenik düşdü.

Əbd əl-Hüseyn Sepanta isə ilk filmi “Lor qızı” (1933) ilə ölkənin ilk səsli filmini də çəkmiş olurdu. 7 ayda hazır hala gətirilən film 2 saat 10 dəqiqə idi və quldurlardan qaçan 2 aşiqdən danışırdı. ədəbiyyata maraq göstərən rejissorun 2-ci uzun filmi “Firdövsi” şairin 1000-cı doğum ilində (1934) göstəriləcəkdi, ancaq bəzi səhnələri şübhəli bilinərək senzuralandı. Beləcə, Sepanta İranda senzuralanan ilk filmi çəkmş oldu. “Leyla və Məcnun” (1936) Sepantanın şair Nizaminin şeirlərindən ilhamlanaraq yazdığı rejissorun son filmidir və ölkədə dövrün ən böyük filmlərindədir.

Bu dövrdə sənədli filmlər də çəkilmişdi, amma çoxu İrana gələn xaricilərin çəkdiyi oriyentalist baxışlı filmlər olmaqdan kənara çıxa bilməmişdilər. Ən bilinən nümunələrindən biri  “The Grass” (1924) filmidir, köçlə bağlıdır.

1930-cu ilə gəldiyimizdə ölkədə 18-ci Tehranda olmaq üzrə 43 kino salonu vardı. İdxal filmlər göstərilirdi, “şəriətə qarşı, əxlaqsız” filmlər qadağan idi. 1930-cu ildə isə dövlət kino ilə bağlı ilk qanununu hazırladı: Salon açmaq və nümayişlər üçün icazə alınması, hasilatdan vergi verilməsi, xalqın müasirləşməsini göstərən filmlərin çəkilməsi kimi sərhədləmələrlə İran kinosunun “senzura ilə imtahanı” rəsmi olaraq başlamış oldu. Ayrıca İranda ilk film tənqidi “Abi və Rabi” filmi ilə bağlı olaraq 1930-cu ildə edildi.

1934-1950-Cİ İLLƏR

1934-cü ilə gəldiyində ölkədə partlaq verən - 1950-ci ilin əvvəlinə qədər təsirini davam etdirən- qarışıqlıqlar kinoya da təsir etdi. Şahın taxtdan düşürülüşü, İkinci Dünya Müharibəsi, ölkənin idarəsindəki sui-istifadələr, işğal... və bu qədər qarma-qarışıqlığın arasında xalqın yeni dünyaya ayaq uydurmağa çalışması... Yeni filmlərin çəkilişi durğunlaşdı, xarici film idxalı artdı. 1940-cı ildə 250 film idxal edildi. Dublyaj işləri başlandı. 1945-ci ildə İranda ilk dəfə dublyaj edildi. 1947-ci ildə ilk rəngli film sınandı...İkinci Dünya Müharibəsi sırasında almanlar və ingilislər propaqanda filmlərini İranda göstərərkən Lenin və Stalin simpatizanların bəlli bölgələrdə rus propaqanda filmlərini göstərirdilər. Beləliklə, İranda kino kütləvi olaraq yayğınlaşmağa başladı. 1949-cu ildə Amerika ilə siyasi yaxınlaşma nəticəsi amerikalı komanda ilə iranlılar yüzlərlə “xəbər filmi” çəkdilər.

Bu sıxıntılı şərtlər yeni kino anlayışlarını da yaratdı. 1948-ci ildən 1978-ci ilə qədər ələ alına biləcək 3 cərəyanlı yeni dövr doğmaq üzrə idi.

O illərdə İsmayıl Kuşan kinonun texniki problemlərinə diqqət çəkirdi. Rejissorun fimi “Utancaq” (1950) ailəni mövzu alan, texniki baxışdan inkişaf edən film idi. Beynəlxalq festivalda göstərilən ilk İran filmi oldu. (1950, Bombey, Hindistan ilk film festivalı) Ayrıca bu film 102 gün nümayişdə qalaraq kinoya pul qoymağı düşünənlərə də cəsarət verdi. Kuşan ölkə kinosunun durğunluğuna istər özü çəkdiyi, istər prodüseri olduğu filmlərlə son vermiş, İran kinosunun yenidən doğuluşuna ortam hazırlamışdı. Almaniya, Türkiyə, Fransa kimi ölkələrlə ortaq filmlərə imza atmış, ölkənin ilk sinemaskop və rəngli sinemaskop filmlərini çəkərək qabaqcıl olmuşdu.

Sonrasında rejissorlar üç sahədə film çəkməyə başladılar: kommersiya məqsəd güdən filmlər, intellektual filmlər və yeni axın kinosu.

Kommeriya filmlərin hekayəsinə gəlincə, Kuşanın kommersiya uğurlarından sonra yenə kino izləyicisi azaldı. Bu düşüşün ABŞ dəstəkli 1953-cü il çevrilişi, qarşıdurmalar, iqtisadiyyatın mənfiyə getməsi kimi səbəbləri vardı. Çevrilişlə senzura artdı. Filmlərə kommunist təbliğat etdiyi, kasıbları göstərdiyi üçün senzura tətbiq edildi. Yerli kino da detektiv janrına yönəldi, çünki o cür filmlər senzuradan keçirdi. Samuel Haçıkyanın bu tərzdəki 2 filmi İran istehsalı olduğu anlaşılmasın deyə adları dəyişdirilərək İtaliya televiziyasında yayımlandı. Səthi melodramlar da çəkilməyə başlandı. Kənddən şəhərə gələnlərin həzin sonları, “pis yola düşmələri” işləndi.

1950-ci llərin ortasına gəldikdə çəkilən yerli filmlər keyfiyyətsiz, dövlətin vergiləri çox ağır idi. Buna etiraz edən kinematoqrafçılara qəzetlər “Dövlət vergini daha da artdırmalıdır, bari kinodan anlamayan sizin kimilər film çəkməyi buraxar” deyə cavablar verirdi.

O dönəmdə İranın ilk qadın rejissoru Şəhla Riyaninin çəkdiyi “Mərcan” (1956) filmi də tənqidlər almışdı, ancaq bir kəndli qızının başından keçənləri göstərən filmin “dövründən yüksək sosioloji baxışa sahib olduğu” da qeyd olunmuşdu.

O dövr İranda satılmayan İran filmləri ərəb ölkələri, Orta Asiya və SSRİ-də qismən daha uğurlu olmuşdular.

1950-ci illərin sonlarında isə italiyan neo-realizmin təsiri artırdı. 1962-ci ildəki “Ağ inqilab” ilə ərazilər ağadan fermerə keçincə İran toplumunda orta təbəqə deyilən kəsim meydana gəldi. 60-cı illərdəki filmlərin mövzusu bu 2 təsirə görə şəkilləndi. Ağanı pisləyən, kənddən gələn insanların şəhərdə gözəl yaşadığını mövzu alan filmlər çəkilməyə başlandı. Fabriklərdə çalışan işçilərin şəhərin çəpərlərindəki həyatı, səthi baxışla namuslu, qəhrəman tiplər təqdim edilərək ələ alındı. Bu filmlər kassalarda təxminən 900 minə çatmağa başladı. Onlardan biri olan “Harunun xəzinəsi”nin (1965) rejissoru bu filmlərin məzmunu da, kommersiya məqsədini də açıqlayır: “Bizim ölkəmiz maddi yöndən təbəqələrə ayrılmışdı. Mən bu ikisini qarşılaşdırdım və kasıb işçini və ya pul düşünməyən cəsur, doğru yoldan ayrılmayan birini özü kimi özəlliklərə sahib birini ekranda gördüyündə filmdən böyük zövq aldığı nəticəsinə gəldim. Xalqa təsir edən şey filmdə onların dərdlərinə yer verilməsi və sonunda ümid vəd edilməsidir”. İzləyici tapa bilməyən İran rejissorları beləliklə varlı kəsimlərə onların lüks həyatını göstərən, ölkənin kasıb təbəqələrinə də çətin və namuslu həyatları, ibadət edənləri göstərən filmləri bir-birinin ardınca çəkdi. Kino təkrar qısırdöngüyə girdi.

1965-ci ildə şahın bütün gücü əlinə alması ilə kino salonları artdı. Ancaq salonlarla yerli filmlərə gizli qadağa qoyuldu, idxal filmlər təkrar daxili bazara hakim olurdu.

İntellektual kino kommersiya kinonun yolunu tapa bilmədiyi bu illərdə akademik mənşəli intellektualların kino anlayışını göstərir. “Zəmbərək” (1975) 2 il gözlədikdən sonra nümayişə girdi və Kann Film Festivalı ilə Paris sinematekasında göstərildi. İbrahim Güllistanın 2 sənədli filmi Venesiya Film Festivalında 2 il ard-arda mükafatlar aldı. Füruğ Fərruxzadın “Ev qaradır” (1963) film Kann Film Festivalı yarış bölümündə göstərildi, Almaniyada ən yaxşı film mükafatı aldı. Fəridun Rahnamanın “Siyavuş taxt-ı Cəmşiddə” (1960) filmi bir çox festivalda göstərildi və Fransa sinemateka nümayişinin ardınca sinematekanın qurucusu: “Ən az vəsait isə əfsanəvi dünyanı göstərən fövqəladə film” dedi. “Gənc Çexov” Sohrab Sahit Salesin 11 gündə çəkdiyi “Cansiz təbiət” 1957-ci il Berlin Film Festivalında “ən yaxşı rejissor” daxil bir çox mükafat aldı. Mostefa Fərzaninin “İran miniaturları” sənədli filmi Kann Film Festivalının yarış bölümündə göstərildi.

Yeni axın isə 1968-69-cu ilərdə başladı. Kommersiya ilə intellektual filmin sintezini ifadə edirdi. Xalq tərəfindən anlaşılan, eyni zamanda intellektual səviyyəsi yüksək filmlər. 1970-ci illlərin əvvəlindən inqilaba qədərki müddətdə İran kinosunda parlaq dönəm yaratdı.

1969-cu ildə Dariuş Mehrcuinin “İnək” filmi önəmli addım oldu. Film ədəbiyyat adaptasiyası idi və sürrealistlk mövzu ilə özünü inək sanan adamın üzərindən həyatın qarmaqarışıq əlaqələrini sorğulayırdı. Filmin əvvəlində kasıbları göstərməsi səbəbi ilə “Bundan 40 il əvvəl yaşanmışdı” ibarəsi qoyulması istəndi. Filmin beynəlxalq festivallara getməsi əngəllənsə də, 2 il sonra Venesiya Film Festivalına qatıldı. “Beynəlxaq tənqidçilər mükafatı”nı alarkən Fellini, Viskonti və de Sikanın verdiyi plaketdə belə yazırdı: “Bu mükafat çox gözəl nümayişə sahib, insani və şairənə düşüncələrlə kiçik toplumu göstərməyə çalışmasından dolayı “İnək” filmini verilir”. Avropa qəzetlərində ““İnək” filmi və Mehrcui Venesiya Film Festivalının bu ilki ən böyük kəşfidir”, “Mehrcui yeni Passolinidir” kimi şərhlərlə İran kinosu diqqət çəkdi. Mehrcuinin “Poçtalyon” (1972) filmi də 1972-ci ildə Kannda yer aldı.

1977-ci ildə Abbas Kiarostami ilk uzun metrajlı filmini çəkdi. “Reportaj” (1977). Filmdə 2 yaşında uşağın rol alması və çəkilişlərin səsli aparılması İran kinosu üçün yenilik idi.

Bəhram Beyzai “Yad və duman” filmi ilə 1975-ci ildə Kannda maraq dairəsi oldu. “Qarğa” (1978) ilə texniki səviyyəsi yüksək bir film çəkərkən qadının yerini sosioloji təhlillərlə sorğuladı. Beyzai İslam inqilabından sonra da güclü qadınları göstərən filmlərinə davam etmişdi.

1975-ci ildə Məsud Kimyayinin “Marallar” (1975) filmi solçu 2 gəncin mübarizəsini göstərərkən o zamana qədərki ən siyasi xüsusiyyətli film oldu. İran kinosunun ilk partizan filmi deyə anılan “Marallar” da senzuraya uğrayarkən solçu gənclər oğru olaraq dəyişdirildi.

1977-ci ildə İran dövlətində icazə mexanizmlərinin durumunu göstərmək üçün rejissorların açıqlaması “Molyerinin bir əsəri üçün icazə almağa gedərkən Molyerinin gəlməsi lazım olduğu deyilir” oldu. 1978-ci ildə müxalif səslər artdı. Hökümət kinolara təzyiqi artırdı. Tehranda 108 kinoteatr bağlandı. Artan şiddət olayları kinolara da sıçradı. “Marallar” filminin nümayişində yandırılan salonda 700 nəfərdən 370-i öldü. “78 oktyabr”da Tehranda daha 25 kinoteatr yandırılıdı. Ölkədəki 524 kinoteatrdan 313-ü bağlandı.

1979-cü ilin fevral ayında İslam Respublikasının qurulması ilə olaylar azaldı. ABŞ əleyhinə nümayişlərin sonunda Amerika filmləri qadağan olundu. Ölkədəki bir çox kinoteatra dövlət əl qoydu. Kino ilə məşğul olan insanlar yarğılandı. Hakimiyyətin ən üstündəki şəxs Ayətullah Xomeyni “Biz kinoya qarşı deyilik, fəsatlıq ehtiva edən işlərə qarşıyıq” dedi, amma sərhədlər heç açıqlanmadı. 1979-80-ci illərdə İran filmlərinin nümayiş icazəsi ləğv edildi. 346 rus filmindən 209-u nümayiş icazəsi ala bilmədi. Filmləri çəkiliş mərhələsində nəzarət etmək üçün vahidlər quruldu. 1981-ci ilin sentyabr ayında qadınların kinoteatra başı açıq girməsi qadağan edildi. 1980-83-cü illər arasında universitetlər bağlandı. 1981-ci ildə ssenari yazılışı üçün də icazə alınması məcburi hala gətirildi. İcazə üçün filmlərin mövzusunu islami şərtlərə görə incələnəyi qeyd olundu, rejissorlara məcburi islami təhsil verilməsi belə təklif edildi. Bu olayları ölkəyə tətbiq olunan böyük embarqolar, İran-İraq müharibəsi təqib edincə İran kinosu daha bir neçə il itirdi. Bu dövrün təsiri illəri sonra kinoya əks olundu.

İnqilabdan sonra belə qeyri-müəyyənlik yaşayan kino dövlətin əlinə keçdi. Dövlətin nəzarətindən kommersiya kinoya sığınaraq qurtulmağı sınadı və sonunda günümüzdə də davam edən “sosial kino” olaraq özünü tapdı. (1978-2010)

1978-1982-Cİ İLLƏR

Kino İslamin səthi izahı, Qərbə qarşı çıxan fədailərin ideallaşdırılması kimi mövzular üzərində cəmləşdi. Bu dövrdə müxalif işçi sənədli filmləri Almaniya və SSRİ-dəki festivallardan mükafatlarla qayıtdı. 1980-ci ildə İraqla başlayan müharibəni çəkməyə çalışanların çoxu müharibədə öldü. Müharibə dövrünün qurmaca filmləri isə “cəbhəyə dəvət” özəlliyində idi.

1982-1990-CI İLLƏR

1982-ci ildən etibarən dövlət kino orqanları qurdu. İslami propaqanda filmlər çəkməyə başladı. Səthi və texniki baxışdan düşük bu filmlər uğurlu ola bilmədi. Bunlarla müharibənin şəhidlik və şəhadət qavramları ilə anılması, düşmənə qarşı müharibənin “dinən fərz” olduğunu göstərirdi. Bəhram Beyzainin 1985-ci il “Başo-balaca yad” filmi “Müsəlman uşaq müharibədən qaçmaz, mübarizə aparar” səbəbi ilə senzuraya uğradı. Bu tip senzuruya rəğmən İran kinosu dövlətdən müstəqil filmlər də istehsal edirdi. Bu, bir “tırtıldan çıxma” səyi idi.  1986-ci ildə Naser Tvgainin “Kapitan Xurşid” filmi Lokarno film festivalında, Abbas Kiarostaminin “Dostumun evi hardadır?” film Kannda mükafat aldı. Raxşan Bani Etemad dövrün qadın rejissoru idi və cəmiyyətdəki ədalətsizlikləri göstərməyə çalışırdı. Bu illərin kinosunda uşaqlar qaranlığın içindən sülh istəyən səslərini yüksəldirdilər. Sadə, amma insani istəklərin ardınca gedən uşaqların real hekayələri göstərilirdi. Cəfər Pənahi “Ayna” (1997) filmi ilə sloqan atmayan, zarafatlaşmayan, sakit, özlərini tapmağa çalışan uşaqların hekayəsini göstərirdi.

1990-1997-Cİ İLLƏR 

1990-cı ildə dövlətin maddi dəstəyinə kürək çevirənlər kommersiya kinosu ilə çıxış yolu axtardılar. O il “Gəlin” filmi həm kassa rekordu baxımından, həm də makiyajlı qadını göstərməsi baxımından yenilik idi. Raxşan Bani Etemadın “Nərgiz” filmində cinsiyyətə ictimai baxış soğrulandı. Abbas Kiarostami “Dostumun evi hardadır?” filmini trilogiyaya çevirdi. Dövrün müharibə filmləri isə “sivil” əsərlərdir. Xosro Sinainin “Eşqin küçələrində” filmindəki replika ölkədəki kinonun müharibəyə yaxınlaşdığı yeni yeri bəlli edirdi: “Müharibə bitdi, daha bombalar üstümüzə yağmaz, amma burada da bir daha həyat olmaz”. Bu replika yeni dövrə-sosial kino dövrünə-girilmək üzrə olduğunu da göstərirdi.

1997-...

Sosial kino. Müstəqil rejissorların çağdaş insanın problemlərini, real baxışla göstərməyə başladıqları, universal və insani dəyərləri ələ aldıqları dövrü təmsil edir. Digital imkanların artması da iqtisadi çətinliklərdən xilas ola bilməyən İran kinosuna qazanc təmin etmişd. Raxşan Bani Etemadın 1998-ci ildəki “May qadını” filmində qadının ictimai əxlaqdakı yeri deyil, istəkləri mərkəzdədir. Müharibədə yaralananların heç kim tərəfindən dəstək görməməsi, gənclərin meylləri, qadının düşüncə azadlığı, gənclərin cinsi ehtiyacları kimi mövzular göstərilərkən qadınlar artıq -senzuraya rəğmən- qısa saçlı, başı açıq olaraq ekranda görünürdülər. Cəfər Pənahi ABŞ-da “Düşüncə azadlığı”na görə mükafat alarkən deyir: “Mən siyasi film çəkmirəm, çünki bir partiyanın ya da qrupun üzvü deyiləm. Sosial rejissor olaraq cəmiyyətin ziddiyətlərinə reaksiya verirəm. Məsələn, “Dairə” (2000)."

Rza Mirkərimi ilk filmi ilə (Ay işığı altında, 2000) İranda din adamlarının həyatını göstərən ilk rejissor olur. Samirə Mahmalbafın “Qara taxta” (2000), Bəhmən Qubadinin “Sərxoş atlar zamanı” (1999) və “Qurbağalar da uçar” (2004) filmləri kürdlərin Səddam zamanında gördüyü zülmü göstərir.

1997-ci ildə Abbas Kiorostami “Albalı dadı” ilə “Qızıl Palma” qazandı. Rejissora 1999-cu ildə Fransa Mədəniyyət Nazirliyindən nişan verildi. Raxşan Bani Etemad 2000-ci ildə “Şəhərin dərisinin altında” filmi ilə ailə və cəmiyyət əlaqələrini soğrulamağa davam etdi. “Filmlərimdə obrazlar falalist deyillər. Qazana bilməsələr belə taleyin qarşısında dayanırlar, onunla mübarizə aparırlar” sözləri ilə öz kino tarixini xarakterizə etdi. Mərziyə Meşkini “The Day I Became A Woman” (2000) ilə 3 hekayə üzərindən qadının kimliyini sorğuladı və Venesiya Film Festivalından mükafatla qayıdanlar arasında yer aldı. Məziyar Miri “Yarımçıq mahnı” (2000), “Yavaşca” (2005) filmləri ilə qadağaları, önyarğıları tənqid etdi. “Susqunluğun bədəli”(2006) filmi ilə müharibənin müqəddəs qavramını sorğuladı. Möhsün Mahmalbafın “Kandahar”(2001) filmi “Time” jurnalı tərəfindən bütün dövrlərin ən yaxşı 100 filmi arasında göstərildi. Dariuş Mehrcui “Senturzen”(2006) filmində ailə təzyiqi və musiqi sevgisi arasında qalan bir gəncin dramını göstərdi. Əsgər Fərhadi “About Elly” (2009) filmi İrandakı ictimai əlaqələri göstərirdi, Berlin Film Festivalı başda olmaq üzrə bir çox mükafat aldı.

Tarixi müddətdə təzyiq dövrlərinin İran kinosuna “qazandırdığı” yetkinlik onun simvollara ustalıqla və özünə xas üslubla yönəlməsi, bunun nəticəsində də qütbləşən dünyada fərqli səs yaratması olaraq xarakterizə edilə bilər. Bugün İran kinosu minimalist üslubu ilə qlobal və insanı dəyərlərə yönələrək həyatın içindən qavramlarla şiddət və seks kimi “müştərisi hazır” çəkicilikləri də rədd edərək yepyeni anlayışla sərpilir. Amma qarşı baxışdan baxınca... İran kinosunun dünyada gördüyü dəyər sadəcə “Hollivudun klişelərindən” sıxılmış izləyicinin keçici marağından qaynaqlana bilərmi? Ya da bu marağın səbəbi Avropanın mədəni dəyərlərinə qarşı kəsimlərtərəfindən “Avropa kinosuna qarşı” reaksiyadır, mədəniyyət imperializminə qarşı ideoloji sahiblənmədir? Digər tərəfdən İran kinosuna baxdığımızda Avropadakı festivallardan alınan mükafatlar gələcək nəsil İran rejissorlarında “filmlərini Avropaya bəyəndirmək” qayğısı yarada bilərmi və bunun nəticəsində İran kinosu “alternativ kino” olmaqdan çıxıb öz səsini itirərək Avropa kinosunun təqlidçisinə çevrilə bilərmi? Bütün bunlar araşdırılmalı, cavabları izlənməli olan suallardır. Ümid edək ki, İranın rejissorları bütün bu qayğılara, xətalara düşmədən, böyüyərək bütün dünya izləyicisinə “başqa kinonun mümkun” olduğunu göstərməyə davam edərlər.