Damızlıq qızın hekayəsi

Marqaret Eleanor Atvud (ailə arasında Peqqi) 18 noyabr 1939-cü ildə doğulmuş kanadalı yazıçı, şair, tənqidçi və esse yazarıdır. Atvud eyni zamanda 1921-ci ildə qurulan “PEN”in üzvüdür və “Amnesty International” aktivistidir. Salemdə cadugərliklə ittiham olunan ulu nənəsi olduğu kimi özü də tarot, fal kimi ezoterik məşğuliyyətləri olan, bunun yanında pozitiv elmlərlə də maraqlanan, sarsılmaz özgüvəni ilə və cəsur xarakteri ilə tanınan, sosial həssaslığı olan bir qadındır. Qadınlar özünə yer tapmaqda zorlandığı bir dönəmdə ədəbiyyat dünyasında fırtınalar əsdirmişdi.

Bunların yanında texnoloji məhsullar da inkişaf etdirməkdədir. “LongPen” (digital olaraq kitab imzalamağa yarayan proqram) kimi bir çox patentin sahibidir.

“Arthur C. Clarke” və “Booker” kimi çox prestijli mükafatlar qazanmışdı. Kulislərdə Atvudun adı sıx anılsa da, Nobel ədəbiyyat mükafatını 2013-cü ildə həmyerlisi Elis Munro almışdı. Munro ilə qucaqlaşma fotolarını mediada paylaşmışdı.

Atvud günümüzün ən sayğıdəyər qurmaca yazarları arasında göstərilir. Hətta Kanada ədəbiyyatı camiəsinin tacsız kraliçası olaraq adlandırılır.

Dietoloq Marqaret Doroti ilə entomoloq Karl Edmundun 2-ci uşağıdır. Uşaqlığı atasının işindən dolayı çox zaman Kvebek meşələrində keçmişdi. Yazları və yayları meşədə qalırkən yalnız qara qışda şəhərə enərdilər. 16-cı əsrə qədər uzanan soyadı ingilis mənşəlidir və “meşənin incisi” anlamına gəlir. Sosial adətlərlə gec tanışlığı səbəbi ilə özünü toplumu çöldən müşahidə edən bir yad olaraq tanıdır.

8 yaşına qədər intizamlı təhsil həyatı yox idi. Oxumağı çox sevirdi və geniş xəyal gücü vardı. 6 yaşında yazmağa başlamışdı və 16 yaşına gəldiyində bu işi peşəkar olaraq görmək istədiyinə qərar verir. 1961-ci ildə Toronto universiteti Viktoriya kollecinin incəsənət bölümündən şərəf dərəcəsi ilə məzun olur. Psixologiya və fransız dilini də əlavə ixtisas olaraq tamamlayır.

Eyni il “Double Persephone” adlı şeir kitabına “E. J Pratt” medalı verilir. Daha sonra “Woodrow Wilson” təqaüdü ilə “Harvard’s Redcliffe Collega”da təhsilini davam etdirir. 1962-ci ildə master dərəcəsi əldə edir, amma “The English Metaphysical Romance” mövzulu tezisi yarımçıq qaldığı üçün tamamlaya bilmir. Akademik karyerasına müəllim olaraq davam edən yazıçı bir çox universitetdə dərs vermişdi.

Viktoriya kollecində ikən feminizm düşüncəsi müəyyənləşir. Bu dövrdə əsərlərində əsasən basqın qadın baş obrazlardan istifadə edir. Feminist qadın hərəkatlarının 2-ci dalğasından 4 il əvvəl feminizmə dair fikirlərlə dolu kitabı “The Edible Woman”ı (1969) yazır. Feminizmin güclənməsində ədəbiyyatın önəmli rolu olduğunu düşünür. Alışdığımız feministlərdən fərqlidir. Feminizm haqqınakı fikrini belə ifadə edir:

“Feminist sizə bağıran bədbəxt insan anlamına yoxsa qadınların insan olduğuna inanan şəxs anlamına gəlir? Məncə ikincisidir. Bu səbəblə mən də feministəm.”

1968-ci ildə Cim Polk ilə evlənir. 1972-ci ildə 2-ci romanı “Surfacing” yayımlanır. 1973-cü ildə boşanır. Özü kimi yazar olan Qrem Qibson ilə birlikdədir və qızları Eleanor Cess Atvud Qibson (1976) doğulduqdan sonra köçdükləri Torontoda yaşamaqdadırlar. Qızının doğulduğu il “Lady Oracle” yayımlanır.

“The Happy Zombie Sunrise Home” adlı romanını 2013-cü ildə internet üzərində yayımlamışdı.

Yazarın yayımlanmış 17 romanı, 21 şeir və 16 hekayə kitabı var. Bunlardan əlavə uşaq kitabları, antologiyalar, qurğu olmayan kitabları da var. Olduqca məhsuldar və hərtərəflidir. Hətta rəsmi internet saytında karikatura və çizimlər də var.

İsveç sənətkarı Keti Patersonun hazırladığı və Osloda açılacaq “Gələcəyin kitabxanası”na ilk kitabı yazması üçün Marqaret Atvud seçilmişdi. Bu kitabxana üçün Oslonun xaricində min ağaclıq özəl meşə hazırlanmışdı. 2114-cü ildə bu ağaclardan istifadə olunaraq dörd ildə bir yenilənən heyət tərəfindən günümüzün önəmli yazarları arasından seçiləcəklərin sadəcə kitabxana üçün yazacaqları əsərlər çap olunacaq. O günə qədər oxunmayacaq olması yazarlara sonsuz müstəqllik verməkdədir.

Hazırlanacaq özəl otaqda yazar və əsər adları görülə biləcək, amma hekayələri oxumaq mümkün olmayacaqdı. Atvud lahiyənin 100 il sonra yer üzündə hələ insan yaşamı olacağına inanması baxımından həyəcanverici olduğunu düşündüyünü açıqlamışdı.

Gələk əsərə. “Tale”-“hekayə”, “nağıl”, “rəvayət” deməkdir. “Handmaid”-“doğurqanlıq potensialı yüksək qadın” olduğu kimi “xidmətçi”, hətta “seksual kölə” anlamına da gəlməkdədir. Ceffri Çoserin “The Canterbury Tales” (Kentenberiyə hacı olmaq üçün səyahət edən keşişlərin başlarına gələnləri göstərir, 14-cü əsrdə yazılmışdı) adlı əsərinin başlığı ilə bənzərlik var.

Yazarın dilinin ən önəmli özəlliklərindən biri kəlmə seçimləridir. Hamısı diqqətlə seçilir və özündə bir göndərmə saxlayır. Əsərdə bunu tez-tez görmək mümkündür. Bir qadının əlindən çıxdığı bəlli olacaq şəkildə bütün ayrıntıların xəyalpərəst qəbullanmışlıqla, olduqları kimi ortaya qoyulması, özlərindəki yaxşılığın və ümidin əks etdirilməsi insana təsir edir. Bu qədər pessimist hekayənin rəngarəng naxış kimi işlənməsi insanı fantastika kimi deyil də, realmış kimi içinə çəkməsi,  qəbullanmanın sonsuz sükunəti ilə insanın hər şeyə alışa biləcəyinə və bunun təhlükəsinə qarşı xəbərdar edilməsi insanı dərin düşüncələrə sövq edir. 

Ursula Quinə görə yazarın distopiyaları elmi-fantastika janrında olsa da, Atvud yazdıqlarının bu an reallaşmasa da, gələcəkdə reallaşmayacaqlarını ya da bilinməyən keçmişdə reallaşmadıqlarının bilinə bilməyəcəyini, zatən başqa planetdə də keçmədiyinə görə elmi-fantastika sayıla bilməyəcəyini söyləmişdi. Həqiqətən də əsərdəki bütün ünsürlər yaşanmış və yaşana biləcək olaylardan uzaq deyil. Qorxuducu olmasının ən böyük səbəbi bəlkə də budur.

Yenə nüvə müharibəsi olmuşdu. (Yazarın təsirləndiyi ”1984”də də oxşar müharibə var) Bu dəfə ən önəmli təsiri qısırlıqdır. Sağlam doğum faizləri olduqca azalmışdı. Hekayə Amerikanın Men ştatında bir zamanlar Bonqor olaraq adlandırılan şəhərdə keçməkdədir. Hər şey başlamadan əvvəl gündəlik həyat indikinə çox yaxın olmaqla birlikdə  (2005-ci ildə keçdiyi qəbul edilməkdədir) bütün qeydlər komp-qeyd altında tutulmaqda, pul belə istifadə olunmamaqdadır. (Fərdin bütün hərəkətlərinin dövlət əli ilə qeyd altına alınmas nə qədər tanışdır!)

Məclis bombalanınca demokratiya bilinməyən bir müddətlə asqıya alınır. (Hücumu dini qrupların etdiyi deyilir, amma təhkiyəçi dövlətin haqlı olduğunu isbat üçün etmiş ola biləcəyini göz ardı etməz) Özlərini “Yaqubun oğulları” olaraq adlandırıla qrupun idarəni ələ keçirməsi ilə yeni nizam formalaşır. Yeni qurulan Gilead respublikası teokratiya ilə idarə olunan hərbi dövlətdir.

İncilə dayandırılan və məqsədə uyğun hala gətirilən inanc təməlində rejimə qarşı çıxanlar “Böyük təmizlik”də məhv edilir ya da koloniyalara göndərilir. Yəhudilərə din dəyişdirmə ya da ölkələrinə qayıtma şansı verilir, ölkələrinə qayıtmaq istəyənlərin mindikləri gəmilər batırılaraq xərc azaldılır. Rahibələrin bəkarət andlarını pozmaları istənilir, qəbul etməyənlər koloniyaları ya da divarı seçmək məcburiyyətində buraxılır.

Digər ölkələrin fərqli idarə formaları seçdiyini, məsələn, İngiltərədə qadın hərəkatlarına dəstək verən quruluşlar olduğunu və siyasi məqsədlərlə Gilead rejimindən bəzi qadınları qaçırdıqlarını öyrənirik. Təhkiyəçinin Kanadaya qaçıb qurtulmaq istədiyini bilirik. Yenə də təhkiyəçinin qarşılaşdığı yapon turistlər romanın axışına uyğun olaraq rejimin ziddiyətini ifadə edir.

Təhkiyəçi “Yaqubun oğulları”nın idarəni ələ almalarından həmən öncə də qadınların abort kimi haqlarını qoruya bilmək üçün hərəkətlər olduğunu xatırladır. Gilead dönəmində qadına qarşı siyasət daha da qatılaşır.

Komandir Freddən öyrəndiyimiz qədəri ilə siyasət dəyişikliyinin səbəbi budur: Hər yerdə gözlərinə soxulduğu və asanca əldə edə bildikləri üçün kişilərin seksuallığa və hətta ailə qurmağa maraqları azalmış və əhali artımı durma nöqtəsinə gəlmişdi. Qadınların özlərini qısırlaşdıra bilmələri və abort ola bilmələrinin də təsiri ilə yeni nizamlar məcburi hala gəlmişdi. Qısaca, vacibdir! Duyğular, eşq kimi önəmsiz ayrıntıların siyasətlərdə yeri yoxdur.

Təhkiyəçi hər şeyin başladığı o günü xatırlalayır. Bir gün hər zaman alış-veriş etdiyi yerdəki qadın kassirin yerinə kişinin gəldiyini, siqaret belə ala bilməyəcək şəkildə hesabının dondurulduğunu öyrənir. Bütün qadınların bank hesabları blok edilmişdi, bütün pulları ərlərinə ya da ən yaxın kişi qohumlarına köçürüləcəkdi. Ən azından belə deyilir. Bütün qadınların işlərinə son verilir. Qadın ərindən asılı hala gətirilir və evə həbs edilir.

Təhkiyəçi bu prosesi anbaan yaşayır. Başlarına düşə biləcək bombaların və qarışıqlığın qorxusu ilə hər şeyin nə qədər asan dəyişdiyi, toplumun olan bitəni necə də mənimsəyib ayaq uydurduğunu önəmsiz ayrıntıymış kimi xatırlayır. Öz yaşadıqlarını da başqa cür ola bilməzmiş kimi qəbullanmışdı. Gizli fatalizim bütün toplumların ruhuna təsir göstərmişdi. Zamanla ailələr hakimiyyətdəkilərin istəyi ilə parçalanır, qadınlar və kişilər ayrılıb sinifləndirilir.

Kişilərin işə yaramayanları, eyni xüsusiyyətdəki (doğurqan olmayan və təcrid olunmuş qeyri-qadınlar) qadınlarla birlikdə əmək düşərgələrinə-koloniyalara göndərilir. Koloniyalarda kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur, kimyəvi və nüvə artıqlarını təmizləyir, cəsəd yandırırlar. Qısacası, heç kimin getmək istəmədiyi yerlərdir. Gedənlər də çox uzun yaşamaz. Yüngül cinayətlərin cəzası koloniyalara göndərilməkdir. Daha ağır cinayətkarlar edam edilib divarın çəngəllərinə asılmaqdadır. Kimi də “ortaq-edam”la cəzalandırılır, bir növ linç. Toplumda birliyi artırmaq və basdırılmış qəzəbin üzə çıxmasını təmin etmək üçün bu, çox uğurlu üsuldur.

Kasıb kişilər yoldaşları, eyni zamanda xidmətçiləri olan mavi, yaşıl və qırmızı cizgili geyimli ekonoqadınlarla birlikdə yaşayırlar. Toplumun aşağı təbəqəsini təşkil edirlər. Bəzi kişilər isə tənhadır və xidmət edirlər. Onları işlədikləri yerə görə geyinmələri mümkündür.

Bəzi kişilər “göz” olurlar. Kim olduqlarını ya da harada olduqlarını bilməzsən. (“1984”dəki fikir polisi. Hətta gizli mikrofonlar da oxşardır) İntizamı qoruyurlar.

Bəzi kişilər isə hələ davam edən müharibədə yer alan “mühafiz”lərdir. Bəlli mövqeyə çatdıqlarında komandirlərin bəyaz geyimli qızlarından uyğun görünənlərlə evləndirilirlər. İki tərəfin də seçim şansı yoxdur. Evləndirmə mərasimini əsasən analar təşkil edir.

Kişilər yüksək təbəqəsi - komandirlərdir. Onlara da bəyaz olaraq verilmiş yoldaşlar artıq mavi geyinirlər. İrəliləyən dönəmlərdə həyat yoldaşlarını seçimlər arasında özləri müəyyənləşdirirlər. Yoldaşları evin bütün idarəsinə cavabdehdir. Qadın toplumununda ən yüksək təbəqəsini təşkil edirlər.

Qanunlara görə yalnız qadınlar qısır ola bilər, kişilərin heç bir problemi yoxdur.

Komandirlərdən uşağı olanlar şanslıdır. Uşaq sahibi olmaq-yüksəlmək deməkdir. Bəzilərinin uşağı yoxdur. Bu durumda yenə seçə bilmədikləri damızlıq qızlardan biri 2 illiyinə evinə göndərilir. Damızlıq qızların 3 komandirə getmək haqqı var. Uşaq sahibi ola bilmədikləri təqdirdə koloniyalara göndərilirlər. Sağlam doğuş etsələr, heç kimin gözünə illişməmək şərti ilə şəhərdə yaşamaqlarına icazə verilir. Uşaq isə əlbəttə ki, komandirinin yoldaşının olur.

Komandirlər yoldaşlarının nəzarəti altında (sözün əsl mənasında) doğurqan olduğu ümid edilən qırmızı geyimli qızlardan uşaq sahibi olmağa çalışırlar. Adsız (Fredin evində çalışdığı müddətdə adı Fredinkidir, orijinal mətndə OfFred) baş obrazımızın deyimi ilə nəzarətindən cavabdeh olduğu qəhvəyi geyimli xalalardır.

Hekayəni ağzından dinlədiyimiz Fredinki əri Luk və qızıyla birlikdə yaşadığını, nizam dəyişdiyində qaçmağa çalışdıqlarını, ancaq uğurlu olmadıqlarınıı danışır. Qızı böyük ehtimall yetişdirilib bir mühafizə həyat yoldaşı  olaraq veriləcəkdi. Ərinə nə olduğunu bilməz, kişi dominantlığına nifrət etsə də, günün birində ərinin özünü qurtaracağını, görüşdüklərini xəyal edir.

Anasının koloniyaların birində olduğunu öyrənir. Ən yaxın rəfiqəsi Moyra özü kimi yetişdirilmək üçün “Qırmızı mərkəz”ə gətirilmiş, ancaq bir şəkildə qaçmışdı. İrəliləyən bölümlərdə Moyra ilə təhkiyəçi qarşılaşır. Bütün üsyankarlığına rəğmən Moyranın belə nizamın çarxları arasında qaldığını, komandirlərə xidmət edən gizli fahişə evində çalışdığını öyrənir.

Onun 3-cü və sonuncu şansıdır. Koloniyalara getmək yerinə damızlıq qız olmağı seçmişdi. Haradasa bütün həyatı gözləməklə keçməkdədir. Əsl gözlədiyi qurtulmaqdır, amma necə olacağını belə bilməz. Bir növ təlim qurumu olan “Qırmızı mərkəz”də də gözləməyi öyrədirlər. Özlərini emosional olaraq mücərrədləşdirib cinsəlliyi çağrışdıran hər cür baxış, söz, düşüncədən sıyrılaraq sağlam doğuş üçün özlərini fəda etmələri lazım olduğunu, bunun yolunun da gözləmək olduğu deyilir.

Təhkiyəçi gözləyərkən bütün ayrıntılara diqqət etməyi öyrənmişdi. Həyat sürətlə axıb gedərkən əvvəldən bir çox şeyə diqqət etmədiyini, ayrıntıları xatırlamadığını fərq edir. Artıq icazə verilən hər şeyi gerçəkdən görməkdə, eşitməkdə, qoxulamaqdadır. Toxunma ehtiyacı hiss edir. Geyimləri, istifadəsi məcburi əşya və alış-veriş səbəti xaricində bir şey tuta bilmir.

Al-qırmızı geyinirlər. Niyə qırmızı? Doğurqanlığın rəngi olduğu kimi insanlara yaxınlaşmamaları üçün xəbərdarlıq edilir.

Fred bir gün gizli çağırış edir. Yaxalansa, cəzalandırılacaq. Qarşı çıxsa, koloniyalara göndəriləcək. Seçim şansı yoxdur. Komandirin iş otağına gedir. Komandir təkdir. Artıq qadağan edilən “scrabble” oynamasını və gedərkən öpməsini istəyir. Görüşlər davam edir. Sürücü Nik maşını cilalayırsa, papağı da yan taxılısa, getməlidir. Bunun qarşılığında məhv edilməsi lazım olan jurnallara baxmasına icazə verilir, gözəlləşməsi narahatlığı ilə yoxsul buraxıldığı əl kreminə sahib olur. Bu ziyarətlərində özündən əvvəlki qızın da eyni şəkildə otağa gəldiyini, ancaq intihar edincə komandirin vicdan əzabı duyduğunu öyrənir.

Bir gün komandir teatral geyim geyinməsini istəyir. Gizlicə çölə çıxırlar. Komandirlərin girməsinə icazə verilən, həyat qadınlarının (heç biri doğurqan olmayan problemli qadınlar) olduğu otelə gedirlər. Orada Moyra ilə qarşılaşır. Gecənin sonunda komandirlə baş-başa qalsalar da, münasibətləri əvvəlkilərdən çox fərqli olmaz.

Bir neçə gün sonra komandirin həyat yoldaşı qızının rəsminə qarşılıq sürücüləri Niklə birlikdə olmasını istəyir. Gözlədiyi uşağın kimdən olduğu vecinə deyil. Məcburən qəbul edir.

Bir gün komandirin arvadı otelə gedərkən geyindiyi pelerində pomada ləkəsini fərq edir. Özünə aid əriylə paylaşa biləcəyi hər şeyi oğurladığını söyləyib günahlandırır və təhkiyəçini təhdid edir. Fredinki qorxu ilə gözləyərkən "Göz"lərə aid qara rəngli maşın qapıda görünür. Özünü öldürmək üçün gec qaldığını düşünən təhkiyəçi Nikin sözləri ilə şübhəyə düşür. Qapısına gəlib yeraltı təşkilatı “Mayday”dən gəldiyini, onlarla getməli olduğunu söyləyib gözdən itir. Çıxarkən niyə gəldiklərini soruşan “yoldaş”a gizli bilgiləri ifşa etdiyini deyirlər. Bu dəfə qorxmaq sırası ev xalqındadır.

Daha öncə çarşı ilə birlikdə getdiyi damızlıq qızdan bu gizli təşkilatı eşitmiş, amma qurtuluşa inanmamışdı. Təhkiyəçi tərəddüd içində maşına minir və hekayəsi sona çatır.

Həmən arxasından hekayənin illər sonra araşdırmaçıların tapdığı səs qeydi olduğunu öyrənirik. Bir konfransda bununla bağlı təqdimat və təhlillər edilir.