Dorian Qreyin portreti

“Dorian Qreyin portreti” adlı yeganə romanı 1891-ci ildə ilk dəfə çap edildiyində əxlaqsızlıq ittihamları ilə qarşılaşaraq böyük əks-səda oyandırmış, buna qarşılıq incəsənətin özünün əxlaqsız olduğunu vurğulayan Uayld romanının 3 əsas obrazı üçün belə demişdi: “Bazil Holvard mən olduğum sandığım şəxsdir. Lord Henri dünyanın mən sandığı şəxsdir. Dorian Qrey isə mənim olmaq istədiyim şəxsdir, bəlkə başqa bir dövrdə...” Uayld həyatı boyunca təzyiq görməsinə və pulsuzluq çəkməsinə baxmayaraq Corc Bernard Şounun deyimi ilə “ruhunun yenilməz sevinci”ni hər zaman qoruya bilmişdi.

Bir söyləntiyə görə Oskar Uaylda “roman yaza bilməzsən” demələrinin üzərində 2 gün içində yazmışdı. Bu səbəbdəndir ki, romanda özündən də çoxlu örnəklər var.

Tam adı Oskar Finqal O’Flaerti Uills Uayld olan Oskar Uaydl 19-cu əsr dünya ədəbiyyatının gördüyü bəlkə də ən qeyri-adi yazardır. Həm ədəbiyyat anlayışı ilə, həm də özəl həyatı ilə.

HƏYATI

1854-cü ildə doğulan Oskar Uayld 9 yaşına qədər evdə təhsil almışdı. Daha sonra Portora Kraliyyət məktəbinə yazılmışdı. Buradan məzun olduqdan sonra Dublindəki Triniti kollecinə girən Oskar Uayld 1871-ci ildən 1874-cü ilə qədər burada təhsil aldı. Uğurlu tələbə olan Oskar Uayld Triniti tələbələri üçün ən böyük mükafat olan Berkli qızıl medalını və eyni zamanda Oksford Universiteti Maqdalin kollecindən bir təqaüd qazanmışdı. Burada 1874-cü ildən 1878-ci ilə qədər təhsilini davam etdirdi. Maqdalində ikən “Ravenna” adı şeiri ilə 1878-ci ildə Nyudiqeyt mükafatını qazandı.

Oksforddan məzun olduqdan sonra Uayld məmləkəti Dublinə qayıtdı və burada Florens Belkomb ilə tanış oldu. Florens yazıçı Brem Stoker ilə nişanlanınca Oskar ona İrlandiyanı tərk edəcəyini yazdı. 1878-ci ildə İrlandiyadan ayrıldı və buraya kiçik ziyarətlər reallaşdırmaq üçün sadəcə 2 dəfə qayıtdı. Uayld sonrakı 6 ilini Paris, London və ABŞ-da keçirdi.

Londonda kraliçanın məsləhətçilərindən olan Horas Lloydun qızı Konstans Lloyd ilə tanış oldu və 29 may 1884-cü ildə Paddinqton, Londonda evləndilər. Cütlüyün bu evlilikdən 2 uşaqları oldu.

ESTETİZM

Oskar Uayld Maqdalin kollecində ikən estetizm hərəkatındakı fikirləri ilə tanındı. Saçlarını uzatdı, “kişi” idmanlarına qarşı hörmətsizliyini hər fürsətdə dilə gətirdi və otağını çobanyastığı, lalə və oxşar obyektlərlə dekorasiya etdi.

Söyləntilərə görə bu hərəkəti ona River Çeruelldə bir boğmaq təşəbbüsünə və otağının dağıdılmasına yol açdı, amma estetizm fikri xalq arasında daha tanış və adi hala gəldi.  “Springfield Republican” kimi bəzi yayınlar Uayldın Boston gəzintisi sırasındakı estetiz ilə bağlı danışıqlarından sonra onun anlayışının, gözəlliyə və estetikə tərifdən çox şöhrət məqsədi ilə edilən bir hərəkət olduğuna qərar verdi. ayrıca Uayldın geyim tərzi də Hiqqinson kimi tənqidçilərin maraq mərkəzi halına gəldi. 

Hiqqinson “Unmanly Manhood” qəzetinə yazdığı məktubda Uayldın qadınlığının kişi və qadınların davranışlarına təsir edə biləcəyindən və şeirinin kişiləri qadınsı modabazlığa yaxınlaşdıracağından narahatlıq duyduğunu qeyd etdi. əlavə olaraq Uaydın ədəbiyyatını, homoseksuallığını və şəxsi imicini incələyərək onun həyaat tərzinin və əsərlərinin əxlaqsız olduğunu açıqladı.

Uayld Con Raskin və Uolter Paterdən çox təsirlənmişdi. Bu 2 ədəbiyyatçı incəsənətin həyatdakı yeri üzərində məqalələr yayımlamışdılar. Uayld daha sonra ironik biçimdə Paterin depressiv duyğularını şərh edəcəkdi. Paterin ölüm xəbərinə “O, heç yaşamışdı ki?” demişdi. Paterin üslubu ilə “Dorian Qreyin portreti”ndə “Bütün incəsənətlər əslində istifadəsizdir” demişdi. Bu şərh ədəbi anlamda oxunmalı idi, çünki filosof Viktor Kuzen tərəfindən yaradılan “İncəsənət incəsənət üçündür” ideologiyasını içində cəmləşdirir. 1879-cu ildə Uayld Londonda estetizm dərsləri verməyə başladı.

Uilyam Morris və Dante Qabriel Rossettinin məktəbinin tanıtdığı estetizm ingilis memarlığında böyük yer tutmuşdu. İngiltərədə öndə gələn estetik sənətçisi Uayld zamanının ən gözə çarpan simalarından biri oldu. Yenə də zaman-zaman paradoksları və zarafatlı sözləri səbəbi ilə qəribsəndiyi də olurdu.

Amerika və Kanadaya etdiyi tur sırasında Uayld bir çox qəsəbə tənqidçisi tərəfindən ayıblandı. “The Wasp” Uaylda estetizmi alçaldan karikatura qəzetində yer verdi.

İngiltərəyə qayıtdıqdan sonra Uayld “Pall Mall Gazette”də 1887-ci ildən 1889-cu ilə qədər köşə yazdı. Daha sonra “Woman’s World” jurnalının redaktoru oldu.

SİYASİ FİKİRLƏRİ

Uayld həyatının böyük bir qismi boyunca sosializmi dəstəklədi. Ayrıca azadlıqsevərliyini “Sonnet to Liberty” şeiri ilə göstərdi. Uayld ayrıca bir pasifist idi və “azadlıq qanlı əlləri ilə gəldiyində onunla əl sıxışmaq çətin olacaq” demişdi. Siyasət haqqındakı ana yazısı “Sosializmin təsirindəki insan ruhu” xaricində “Daily Chronicles”a həbsxana reformunu dəstəkləyən yazılar yazmışdı.

Ledi Florens Diksinin 1890-cı ildə yazdığı “Gloriana, or the Revolution of 1900” adlı romanda Hektor I’Estranje qılığındakı Qloriananın “avam kamerası”na seçilməsi ilə qadınlar səs haqqı qazanırdı. Diksinin Hektor obrazını yaradarkən Uayldı təməl aldığı açıqdır.

CİNSƏLLİYİ

Uayld çox yerdə biseksual olaraq xarakterizə edilməsinə rəğmən özünü yunan mədəniyyətindən gələn kişi eşqi ənənəsinə bağlayır və Sokratik olduğunu iddia edirdi. Xronoloki sıraya görə bu şəxslərlə birlikdəlik yaşamışdı: Frank Mayls, Konstans Lloyd, Robert Bolduin və Alfred Duqlas. Uaydl ayrıca bir çox alfonsla da bərabər olmuşdu.

Tarixçilər ümumilikdə Uayldın homoseksuallığının fərqinə 17 yaşlı Robert Rossa aşiq olduqdan sonra  vardığını söyləyirlər. Neyl Makkenna “The Secret Life of Oscar Wilde” adlı bioqrafiyasında Uayldın homoseksuallığının fərqinə 16 yaşında ikən başqa gənc kişini öpdüyündə fərq etdiyini yazır. Makkennaya görə Uayld 1874-cü ildə Oksforda gəldikdən sonra cinsəlliyini kəşf etdi və daha çox əsmər və cılız kişilərdən xoşlandığını öyrəndi. 70-ci illərin sonlarına doğru Uayl homoseksual eşqi mövzusunda özü ilə eyni düşüncələrə sahib dost qrupuna sahib idi və bu sıralarda Uolt Uitmen ilə tanış oldu. Bir dostuna Uitmenin cinsi seçimini açıq edəcək biçimdə “Uoltun öpüşü hələ dodaqlarımdadır” dediyi bilinir.

Uayld Rossla ilk tanış olduğunda öz cinsəlliyi mövzusunda hələ tam olaraq bilgili deyildi. Ross Uayld ilə tanış olmadan öncə də ona heyran idi və Vikrotiya dövrünün qatı əxlaq anlayışına qarşı maraqsız idi. Sonralar Ross lord Duqlasa Uayldın ilk kişisinin özü olduğunu söyləyərək aralarında böyük qısqanclıq başlatdı. Uayld qısa zaman içində gənc kişilərin olduğu həyaya atıldı. Ona görə əlaqə panteralarla ziyafət çəkmək kimi idi və təhlükə zövqün yarısı idi. Həmcins eşqi ilk dəfə "The Portrait of Mr. W. H." adlı əsərində işlətdi.

HƏBS CƏZASI VƏ ÖLÜMÜ

1891-ci ildə lord Duqlas onu şair Layonel Conson ilə tanış etdi. Aralarında böyük dostluq başladı. Bu əlaqənin cinsi məzmunu olmadığını, sadəcə intellektual səviyyədə olduğunu daha sonralar lord Duqlas söyləcəkdi.

Bir müddət sonra Uayldın lord Duqlas və Alfred Teylor ilə əlaqələri mətbuatda yer tutmağa başladı. Aktyor Çarlz Brukfildin köməyi ilə polislər Uayldın London cinayətkarları ilə əlaqəsini ortaya çıxartdı və Uayld məhkəməlik oldu.

Məhkəmə xalqın böyük marağı ilə 3 aprel 1895-ci ildə başladı və eyni şəkildə 25 mayda Uayldın böyük əxlaqsızlıq cinayəti səbəbi ilə 2 il kürək həbsinə çarpdırılması ilə bitdi.

İlk başda Pentonvildə və sonra Uondsuertdə yatan Uayld ən axırda Redinq həbsxanasına transfer edildi. Bundan sonra məhkum "C.3.3". olaraq bilinən Uaylda ilk başda qələm-kağız belə verilməmişdi, amma sonra bu ehtiyacı qarşılandı. Həbs günlərində Duqlasa 50.000 kəlməlik məktub yazsa da, göndərmək şansı tapa bilmədi. Ölümündən sonra Ross tərəfindən qısaldılaraq “De Profundis” adı ilə çap olundu. 1962-ci ildə tam halı ilə “Oskar Uayldın məktubları” adı altında nəşr edildi.

Həbs həyatı Uaylda heç yaramamışdı və həyatının qalan 3 ilini 5 parasız halda keçirdi. Yenə də sürətli biçimdə keçmiş zövqlərinə qayıtdı. “The Ballad of Reading Gaol” bu illərdə nəşr olundu. Son illərini keçirdiyi “Hotel d’Alsaceta” daha öncə heç etmədiyi qədər cürətkar şeylər etdiyi söylənilir.

Uayld menengitdən dünyasını dəyişəndə təqvimlər 30 noyabr 1990-cı ili göstərirdi. Ölümü "Sarı rəngli 90-lar", "Dorian Qrey çağı" olaraq adlandırılan dönəmə dəng gəlmişdi. Ölməmişdən əvvəl Kutbert ata tərəfindən katolikliyə təkrar qəbul edilldi. Ölərkən otelin sahibi və keşiş yanında ikən məşhur “Ya divar kağızı gedər, ya mən” sözünü söyləmişdi. Vəfatının ardınca Banyö qəbiristanlığına gömülsə də, daha sonra Parisdəki məşhur Per-Laşezə daşındı və ser Ceykob Epstayn tərəfindən düzəldilən və üzərində kişi mələklər olan məzardaşının altına gömüldü.  

DORİAN QREYİN PORTRETİ

İrland yazıçısı Ceyms Coys: “İnsanlar “Dorian Qreyin portreti”ni oxuduqlarında öz günahlarını görürlər. Ancaq kitabda Dorian Qreyin günahının nə olduğunu heç kim bilmir. Bu günahı sadəcə işləyənlər fərq edir.”

Dorian Qrey bu dünyaya aid olmayacaq qədər gözəldir. Bu gözəllik rəssam Bazil tərəfindən ölümsüzləşdirilmək istənmiş və Dorian Bazilə “Dorian Qreyin portreti” üçün modellik etməyi qəbul etmişdi. Dorian o gözəl xətləri və təmiz ruhu ilə tabloya köçürülərkən Bazil üçün sənətinin məqsədi Dorian olmuşdu. Amma lord Henri üçün Dorian da öz sənətini köçürə biləcəyi, tərtəmiz kətan olaraq istifadə edə biləcəyi bir vasitədir. Henrinin hedonist dünyagörüşü və günahı zövqun quruluşu olaraq anlatması ilə günah artıq Dorian üçün kəşf edilməsi, axtarılması lazım olan bir duman pərdəsi halına gəlmişdi.

 Dorian həmişə portretindəki kimi gözəl və gənc görünmək üçün tər-təmiz ruhunu şeytana satır və özünü günahın qollarına buraxır. Artıq bütün insani özəlliklərini itirmişdi. Üstündə mükəmməl işləmələr olan içi boş vazadan fərqi yoxdur. Ruhu günahın tikanlı qollarından qurtulmaq üçün yalvararkən sevdiyi qadının onun ucbatından intihar etməsi belə Dorianı günahdan xilas edə bilməmişdi. Aradan uzun müddət keçməsinə rəğmən hələ gənc və gözəldir. Bəs ruhu? Dorian bu sualın cavabını tapmaq üçün illərdir hər kəsdən gizlətdiyi portretinə baxmağa qərar verir. Portretin üstündəki örtüyü qaldırar-qaldırmaz dəhşət içində qalır. İşlətdiyi bütün günahların cəzasını portreti, yəni ruhu çəkmişdi. Tanrını rədd edən qul kimi yaradıcısını, Bazili bu tabloya görə öldürmüşdü. Bazilin qanı tablodakı iyrənc bürüşmüş əllərdən ayaqqabılarına damcılayır. Dorian üçün çıxış qapısı yox idi? Artıq hər şey üçün çox gec idi. Dorian Bazilə amansızca sancdığı bıçağı indi ruhuna, yəni portretinə sancıb bu iyrəncliyə son verəcəkdi. Amma bıçaq tabloya sancar-sancmaz Dorian tərifsiz ağrı ilə yerə yıxılır. Xidmətçilər ona baxmağa gəldiklərində Dorianın qüsursuz tablosunun yannda çirkin, yaşlı və ölü adam görürlər. Dorian artıq dünyadakı bütün günahların altında əzilmiş, sadəcə üzüklərində tanına biləcək qədər çirkin cəsəddir.

Güzgüyə baxdığımızda gördüyümüz biz içimizdəki bizi nə qədər əks etdirir? Səhvimiz bəlkə elə buradan başlayır. Günahlarımız üzümüzə görə bilməyəcəyimiz, fərq edə bilməyəcəyimiz hiyləgərliklə yerləşmişdi. Dorian kimi bədənimizi sarsıdacaq acı ilə qarşılaşmaqdansa, cavabsız qalmağı seçirik. Çünki insan cavabsız qaldığı qədər hüzurlu, içindəkini əks etdirə bildiyi qədər insandır.

"Dorian Qreyin portreti" qotik romandan, "Narsist" kimi miflərdən, "Qulan dərisi" (Balzak), "Tərsinə" (Qyumans), "Faust" kimi şah əsərlərdən izlər daşıyır.

"Dorian Qreyin portreti” 1890-cı ildə İngiltərə və ABŞ-da eyni vaxtda” Lippincott’s  Monthly” jurnalının iyul sayında çap edildi,  Uayld dərhal qollarını çırmalayıb kitab halındakı nəşri üçün romanı gözdən keçirdi, genişlətdi, roman “Ward, Lock & Co.” tərəfindən 1891-ci ildə nəşr olundu.

"Dorian Qreyin portreti” “Lippincott’ s Monthly Magazine”də yayımlandığında Uayldın onsuz da məşhur olduğunu yazan Frankel belə davam edir:  "Geniş kütlələr tərəfindən yaxşı tanınan biri idi. Amma “Dorian Qreyin portreti” həm bəyənənlərin, həm də tənqid edənlərin gözündə onun bütləşməsinə yol açdı. Nə var ki, daha sonra məhkəmədə əleyhinə bir dəlil olaraq istifadə edildiyi zaman da gözdən düşməsində təsirli olacaqdı. Roman “Viktoriya çağı” insanlarının, içində yaşadıqları dünyanı, xüsusilə cinsəllik və kişiliklə əlaqədar olaraq qəbul etmə və anlama formalarının dəyişməsinə yol açdı"

Roman yayımlanar-yayımlanmaz müzakirələrə yol açmışdı. Əlbəttə, Amerika və İngiltərədə dəyərini ortaya qoyan həssas yazıları çıxmamış deyildi, amma ingilis mətbuatında çıxan yazıların böyük bir hissəsində açıq-aşkar düşmənçilik gözə dəyir, roman "bayağı", "pis", "zəhərli", "utanmazca" və "saxta" olmaqla suçlanırdı. 1890-cu ilin avqustunda Uayld romanının “Lippincott's”da yayımlanışının üzərindən keçən 2 ay ərzində 216 hücuma uğradığını iddia etmişdi.

“Dorian Qreyin portreti” yayımlandığında Uayldın bu kitabıyla günah çıxartdığı şərhində olanlar olmuşdur. Ancaq romanın ehtiva etdiyi cinsi motivlər, ya da Oskar Uayldın həyatının nə qədərini əks etdirdiyi bir yana, əslində əsər romantik ədəbiyyatın və sonralar alman ekspressionist kinosunun sıx olaraq işlətdiyi mövzulara yer verir: İki şəxsiyyətli olmaq vəziyyəti, ya da ikili həyat sürmək vəziyyəti, ruhunu şeytana satmaq, tale ilə bazarlıq etmək kimi. Burada hər nə qədər romantiklər qədər olmasa da Uayldın insan var oluşu üzərində öz estetik düşüncələrinə əsaslanaraq bəzi görüşlər irəli sürməsi söz mövzusudur. Digər tərəfdən əsər Uayldın sənət üzərində düşüncələrinin bir manifesti xüsusiyyətindədir.

Əsərin başqa bir digər xüsusiyyəti Uayldın çox əsəri kimi Viktoriya çağı İngiltərəsinin qatı əxlaqçılığını və ikiüzlülüyünü lağ bir dillə tənqid etməsidir. Lord Henri bizə dövrün ingilis əxlaqı və həyat tərzi haqqında bir çox ipucu verir. İstər həyatı, istərsə də əsərləriylə dövrünün ən müxalif şəxslərindən biri olan Oskar Uayld əslində ağıllı və zarafatcıl üslubuyla ingilis cəmiyyətini hədəf aldığı qədər özünü də hədəf almışdır. Bu mənada "Dorian Qreyin portreti” bir adamın özü haqqında edə biləcəyi ən mərhəmətsiz tənqidlərdən biridir.