Doktor Cekil və mister Hayd

Robert Lyuis Stivenson “Dəfinələr adası” (1881), “Qaçırılan uşaq” (1886), “Doktor Cekil və mister Haydın qəribə hekayəsi” əsərləri ilə məşhurdur. Şotland şair və yazıçısının dəfələrlə ekranlaşdırılan “Dr. Jekyll and Mr.Hyde” əsəri hələ yayımlandığı il özünə böyük şöhrət gətirmişdi.

Bu qotik novellanı R.L. Stivenson uzun sürən xəstəliyin ardından nəqahət dönəminə girmişkən qələmə alır. İki şəxsiyyətli insan fikrinin Stivensonun gecə gördüyü bir kabusun əsəri olduğu irəli sürülməkdədir. Həyat yoldaşı Fanni onu kabusun ortasında oyandırmış, Stivenson isə arvadına özünün “qisas nağılının” ortasında oyandırdığını söyləyərək əsəbləşmişdi. Ardınca gördüyü kabusun içindəki fikri inkişaf etdirərək bundan uzun hekayə ortaya çıxartmışdı. İlk halı ilə bu hekayə tipik qorxu hekayəsidir: gərginlik və qorxu elementlərindən savayı hal-hazırkı kimi dərin anlamı, alleqorik simvolik uzantıları yox idi. Stivenson hekayəni həyat yoldaşına oxuyur, qadın bu gözəl “çəyirdək”dən daha artığını yarada biləcəyini deyir və bu düşüncəsinə inadla dirənir. Stivenson ilk hekayənin əlyazmalarını yandırır, hal-hazırki hekayə 1885-86 və 87 illərdə 3 illik müddət içində inkişaf etdirilmişdi.

1887-ci ildə oxucuların ixtiyarına veriləndə tənqidçilər böyük əsərlə qarşı-qarşıya olduqları fikrində birləşmişdilər. “The Times” əsəri tərifləyir, “Mister Stivensonun o günə qədər yazdığı heç bir şeyin bu qədər təsirli” olmadığı, novellanın özlərini müəllifin orijinal dahiliyinin çox istiqamətliliyi ilə tanış etdirdiyini qeyd edir. Bu novella “fantastik ədəbiyyatın” bütünlüyü olan, tamamlanmış örnəyi olaraq qəbul edilir. Dr. Cekil “Stivensonun ilk dəfə kompozisiya baxımından qüsursuz təşkil olunmuş,  quruluşu sağlam, çox güclü pritçadan ehtiyat ehtiva edən novellasıdır.”

Əslində sosial-tarixi çərçivəyə baxdığımızda novellanın R.L. Stivensonun həyatının çox da uzağında bir dünyada “dolaşmadığını” söyləyə bilərik. Şəxslər dönəmin Edinburq və Londonun orta yaşlı kişiləridir. (xidmətçi qadının göz şahidliyi xaricində) Qadının hər hansı bir “rol” almadığı bu novellada Stivenson  baxışlarını çox yaxşı tanıdığı sosial çevrəyə və kişilər cəmiyyətinə çevirir. Bu, ziyalı, burjua, bürokrat, aristokrat şəxslərin dünyasıdır. Klublarda, çay toplantılarında, söhbətlərdə qurulan və pozulan əlaqələrin dünyası. Stivenson bir neçə “fırça” zərbəsi ilə bizi bu dünyaya soxur. Olayın diqqətində sadəcə lazım olanı çəkib alır, çünki məqsədi nə bu dünyanı yaxşıca təsvir etməkdir, nə də həyat tərzi ilə. Viktoriya dövrü tutuculuğu və bu dövrün əxlaq anlayışı ilə hesablaşmaqdır. Stivenson təsadüfi yerli–yerində, bəlli şərtlər altında keçən bu qurmacanı insanın, daha doğrusu, fəlsəfə-etik tarixinin ən təməl müzakirəsi ilə bütünləşdirir. Bir yandan sanki Platonun “Dövlət” dialoqunda irəli sürdüyü tezisi təsdiqləyir: “Böyük yaxşılıqlar və böyük pisliklər böyük ruhlardan gəlir. Adi insanların nə etdikləri, nə də yıxdıqları böyükdür.”

“Doktor Cekil və mister Hayd” fərdin içindəki basdırılmış homoseksual şəxsiyyətə bir mesaj olduğu müzakirələri də tez-tez aparılmışdı. Özəlliklə dr. Cekilin kişi cəmiyyəti içində hər şeyini paylaşdığı həmcinsləri ilə qurduğu ruhi, romantik bağın (məsələn, Lanyon və Attersonun məktublaşmaları) diqqətçəkiciliyi, kübar cəmiyyət içindəki gəzişmələrində bu orta yaş kişisinin qadınlar ilə əlaqəsinə yönəli hər hansısa eyham və ya açıqlamanın olmaması və əlbəttə, novellanın sətirlər arasına gizlənmiş olanı psixoanalizlərlə ortaya çıxara bilənlərin iddiaları, ayrı şərh imkanlarını tanımaqdadır. Necə ki, novellanı oxuyan homoseksual dostu Stivensona yazdığı məktubda qəzəbli üslubla “Heç kimin insanın ruhundakı uçurumların dərinliklərini eşələmə haqqı olduğunu sanmıram” deyəcəkdi. Buna cavab verən Stivenson dr. Cekilin şəxsən özünün sahib olduğu qoxunc şəxsiyyətinin ifadəsi olduğunu açıqlayacaqdı. Artıq bu 2-ci şəxsiyyət (qorxunc tərəf) ortaya çıxmışdı və “ümid edirəm ki, o, artıq gələcəkdə də yaşayacaq” deyir.

Şübhəsiz, Stivensonun hekayəsinin “problematik ayağının” insanlığın düşüncə tarixi qədər qədim olduğu bilirik.  İnsan “yaxşıdır, pisdir” sualı əslində fəlsəfə, din, düşüncə tarixinin masasında heç əskik olmayan çərəzi, bəlkə də əsas yeməyidir. Ancaq şəxsiyyətin bölünməsi (günümüzün müasir psixologiyasını, psixoanaliz açıqlama və şərhlərini bir tərəfə buraxsaq) elmi müstəvidən öncə ədəbiyyat müstəvisində (hətta qədim mifologiyada) ortaya çıxmışdı.

Stivensonun novellasında “Frankenşteyn” romanındakı, Brem Stokerin “Drakula”sındakını xatırladan yazı texnikasının izlərini tapmaq mümkündür. Fantastikaya yönəlik bu əsərlərdə inandırıcılıq qazana bilmək üçün gündəlik qeydlər və məktublardan istifadə olunmuşdu. Oxucu doğrudan yaşanılana şahid olanların və ya olayı yaşayanların ağzından nəql edilən “bilgiləri” ən azından reallıq duyğusu ilə qarşılamaqdadır. Eyni texnika burada da ortaya çıxır. Məktub roman teoriyalarında, modern (burjua) romanın banisi qəbul edilməkdədir. Burjua insanının öz daxili dünyasını yaxın çevrəsinə açma, özünü analiz etmək, özüylə hesablaşmaq vasitəsi olaraq anlaşıla biləcək olan məktub bu “mən” gedərək “o” kimliyin gerisinə çəkildikcə modern romanın da səhnəyə çıxdığı yolunda tezislər var. Məktub bir iç tökmədir, adresi əslində şəxsin özünə dönük paylaşmadır. Səmimilikdən şübhə duyulmadığı ölçüdə də “həqiqidir”. Anlatdıqları ilə, hiss etdirdikləri ilə, düşüncələri ilə. Dolayısı ilə məktub biçimində qələmə  alınmış ya da zaman-zaman bu biçimdə dəstəklənmiş mətn fantastik də olsa, dövrün oxucusunda reallıq duyğusu oyadır.

Stivenson bu hekayədə başqa çözümlə reallıq hissini artırır: olayın içindən bir şəxsin gözü ilə-vəkil Attersonun şahidliyi ilə oxucuya təqdim edir. Ədəbiyyat elmi bu yazı texnikasına “şəxsiləşdirilmiş ifadə” deyir. Anladıcı olayın içindən seçdiyi qondarma şəxsdən bir kamera kimi istifadə edərək olan bitəni onun gözündən verdiyi üçün bu təsvir texnikası da vəkili sərhədləməkdə, öz düşüncələrini oxucuya yedirməsinə çox imkan verməyib ehtiyacın doğulduğu yerdə  Stivenson Attersonu kənara çəkib bu dəfə Cekilə açıqlamalar etdirməyə başlayır. Maraqlıdır ki, burada müəlllif məktub üslubunu seçməmişdi. Doktor Cekilin etirafını hər hansı bir dostuna edilib gizlənmiş içtökümü olaraq planlamamış, bir növ özü doctor Cekil olaraq o qorxuverici tərəfi üzərində danışmağa başlamışdı: “18.. ildə doğuldum və doğular-doğulmaz böyük sərvətə qondum” cümləsi ilə başlayan  bu açıqlama hər insanın mənliyində 2 ayrı xarakterin olduğu qənaətini paylaşdıqdan sonra insan vicdanındakı yaxşı ilə pisin davamlı savaş içində olduqlarını xatırldır. Doktorun düşüncəsinə görə maddi varlıq mənəvi varlıqdan ayrı, müstəqil var ola bilməkdədir. Əslində maraqlı olan bu çevrilmələri yaxşıdan pisə keçidləri və tərsini mümkün qılan “dərmanı”ın xətalı çeşidin belə inkişafa icazə vermis olmasıdır.

Dr. Cekil və mister Hayd XX əsrin ilk yarısında Hollivudun mövzuya əl atması ilə müzakirəsiz məşhurluğa qovuşacaqdı.  Əsər 1908, 1910, 1912, 1913 və 1920-ci illərdə səssiz kinonu ələ almış, 1931-ci ildə səsli kinoya keçmiş, məşhur qorxu filmləri firması “Hammer” və məşhur qorxu filmləri ustası Kristofer Li bizə 2 ruhlu adamı təqdim etmiş, Cek Pelens əsərin tv veriyasında doktoru və içindəki pis adamı canlandırmışdı. 1971-ci ildə Kristofer Li dr.Cekil olaraq qarşımıza çıxır. “Dr. Cekilin arvadı”, “Dr. Cekilin qanı” (1981) filmlərini  yenə məşhur simaların yer aldığı 1989, 1990, 1999 versiyalarını izləmişdi. “Dr. Cekilin oğlu” (1951), “Dr. Cekilin qızı” (1957), “Dr. Cekil və qurd adam” (1972) digər versiyalardır. “Dr. Cekil və bacısı Hayd”da məşhur tipin cinsiyyəti dəyişdirilmiş (1971), “Dr. Black and Mr. Hyde” da isə bu dəfə zənci olan doctor ağ dərili caniyə çevrilib durmuşdu. “Mary Reilly” (1996), olayı dr. Cekiin arvadının baxış bucağından anladır.  “The League of Extraordinary Gentlemen” (2003) Viktoriya dövrü obrazları arasında gəzinən filmdir.

Bugün kinoda klassikləşmiş örnək olaraq 1941-ci il tarixli Viktor Fleminq filmi Spenser Teysi, İnqrid Berqman, Lana Törner kimi məşhur adları bir araya toplamış olmasına rəğmən hekayənin ruhuna çox uzaq izləyici qarşısına çıxmışdı. Filmin 2 baş obrazı İnqrid Berqman və Lana Törner adları belə ana mətndən nə qədər uzaq qalındığını göstərməyə yetər. Film 40-cı illərin əvvəllərinə Freyd psixoanalizin ABŞ-da kobudca şərh olunduğu mühitdə çəkilmişdi. Şeytanın var olmadığını sübut etməyə çalışan Cekil laboratoriyasında öz əlləri ilə düzəltdiyi dərmanı içib içindəki şeytanı ortaya çıxardır. Nişanlısına hücum edir, ona işgəncə verir. Amma axırda Haydı nəzarət edə bilməyəcəyini anlayır. Film səthi də olsa Freydin psixoanalizinə doğru yönəlmədən şeytanın var olub-olmadığı düşüncəsinin oxunda inkişaf edir. Ancaq filmdə dr. Cekilin gördüyü yuxu kimi bir neçə olay şüuraltının varlığına da işarə edir. 

Ekrana axıdılan xarici görüşün, səthi görünənin, sosial statusun ala bildiyinə müəyyən olduğu 19-cu əsrin 2-ci yarısındakı bu dünyanın  görünüşlər, şıqlar dünyası olduğudur. Bu özün əsl olanın üzərinə çəkilmiş parlaq cilaların dünyasıdır. Elə isə sosial müstəvidə görüntüdə var olan əxlaqlığın parlaq səhtin altındakı bataqlığın da bu novellaya əks olunmalarını istəyən axtarıb tapa biləcəkdi