ŞAH RAFT!
“Şirazın sentyabrları” kitabında o günlər qəhrəmanın ağzından belə izah edilir:
"Şahın getdiyi o soyuq yanvar gününü; ətrafı dolduran şən kütləni, faralarına göz qırpdıran sürücüləri, ötdürülən buynuzları, dükanların pulsuz şəkərlər dağıtmasını, pulsuza çalışan taksiləri, qucaqlaşan xariciləri və rəqs edən gənc qadınları düşünür. O gün damda durmuş və şəhəri izləmişdi, radio və televiziyalar soyuq havada salınan paltar ipləri üzündən xışıltılanıb dayanmaqdaydı; qarşı dairəsində oturan qadın mətbəx şüşəsində durmuş alma soymaqda, prospektin küncündə əsasını dayanmış duran qoca, inanılmaz gözlərlə pulsuz közlənmiş qarğıdalı ikram edən küçə satıcısını izləməkdə və qonşusunun bağbanı dişsiz ağzında böyük bir gülümsəməklə əl çalıb dayanmaqdaydı o gün.
İnsanlar, Şah raft, Şah raft-Şah getdi, Şah getdi! deyə coşğuyla hayqırmaqdaydı.
O axşam xəbərlərdə Şahın gedişini görmüşdü. Sümükləri sayıla bilən xərçəngli bədəniylə Şah aeroportdaydı, yanında da gülümsəyən kraliçası: ikisinin də üzlərində zoraki bir gülümsəmə vardı ... "
Ancaq Şahın ölkəni tərk etməsi və Milli Cəbhədən Şahpur Bəxtiyarın baş nazir təyin edilməsi də kütlələrin hirsini dindirməyə çatmadı. Xalq hələ küçədə və işçilər tətildəydi. 19 Yanvar 1979-cu ildə mollalar monarxiyanın qaldırılması və İslam Respublikasının elanı tələbiylə aksiyalar təşkil etdi. İran tarixinin ən böyük mitinqlərindən birinə şahid oldu.
12 fevral 1979-cu ildə xalq kazarmaları basıb silahlara əl qoydu və bütün həbsxanalar boşaldıldı. Səhər saat 08.00-də başlayan qiyam ilə 300 min insan silahlandı və minlərlə silaha əl qoyuldu. Əsgərlərin tankları alaraq xalqla birlikdə küçələrdə yürüyüşə keçməsiylə ordu da çökmüş oldu.
Nobel Sülh Mükafatı laureatı iranlı hüquqşünas Şirin Ebadinin dediyi kimi "Kaş ki, İranın neft yerinə suyu olsaydı. Qərblilər İranı bəlkə o zaman rahat buraxardı ..." Tarixə baxdığımızda, imperialist ölkələrin leş gözləyən kərkəslər misalı bütün Orta Şərqdə olduğu kimi İranın üzərində də davamlı dönüb dayandığını görürük. İran tarixinə baxmağa türk mənşəli Qacar sülaləsinin (1796-1925) ilə başlamaq mənalı olacaq. Çünki xüsusilə İngiltərə və Rusiya 19-cu əsrin sonu etibarilə bölgəyə daha çox nüfuz etməyə çalışdılar. Qacar şahı 1905-ci ildə məşrutə elan etsə də, Qərb suverenliyinə qarşı o dövrün Türkiyəsi, Misiri ya da Tunisi qədər dirəndiyi deyilə bilməz. Qacar sülaləsi Birinci Dünya Müharibəsində ingilis və rus işğallarının ardından yaxşıca zəifləyincə orduda və üləma arasında dəyişim istəyən səslər yüksəldi.
1924-ci ilin əvvəlincə öncə Hərbiyə Nazirliyinə, sonra Baş Nazirliyə yüksələn Rza Xan (Rza Şah Pəhləvi), 1925-ci ildə ingilislərin təşviq etməsiylə çevriliş edərək Qacar Xanədanlığına son verdi. Rza Xan Atatürk kimi respublika qurmaq istəyirdi. Hətta İran Məclisində Mustafa Kamalın izindən gediləcəyi və respublikanın çox yaxında qurulacağı danışılırdı. Nə var ki, İranda, xüsusilə, 19-cu əsrin sonunda çox əhəmiyyətli siyasi bir güc olaraq ortaya çıxan üləmanın müqaviməti nəticəsində Rza Xan respublika qurmaq yerinə taxta oturdu.
Rza Şah Pəhləvi taxta oturabilmək üçün üləmanın dəstəyinə ehtiyac duymuş, buna görə başlanğıcda onlara imtiyazlar tanımışdı. Bir növ zəruri dünyəviləşdirmə sayılacaq islahatları etməsi üçün on il keçməsi gərək idi. Mollalar yalnız iqtidarı üçün potensial bir təhlükə təşkil etmirdi; ayrıca modernləşmə üçün zəruri olduğunu düşündüyü islahatların önünü tıxayacaq qanuni və ictimai nüfuza da sahib idilər. 27 dekabr 1928-ci ildə “Qılıq-Paltarda Birlik Qanunu” çıxarıldı. Bu qanunla bütün kişilər Qərb tərzində geyinmək və Pəhləvi şapkası olaraq xatırlanmağa başlanan, papaq bənzəri, sipərli bir şapka taxmaq məcburiyyətində idi, qadınların isə başlarını bağlaması qadağan edilirdi. Lakin İran cəmiyyətinin quruluşunu nəzərə almadan təpədən endirilən bu islahat üzündən xüsusilə qırsal sahələrdəki qadınların çölə çıxa bilməz hala gəldiyini də unutmamaq lazımdır. Eyni İran yarım əsr sonra örtünmənin zəruri qılındığı bir yer olacaqdı ki bundan ən böyük zərəri yenə qadınlar görəcəkdi.
II Dünya Müharibəsi İrandakı inkişafların seyrini dəyişdirdi. Müttəfiqlər İranı işğal etdi. Məqsəd ölkədəki alman təsirini qırmaq idi. İran nefti müharibənin seyri baxımından da böyük əhəmiyyət daşıyırdı. İşğaldan sonra Rza Şah Pəhləvi iqtidardan çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Taxtını oğlu Məhəmməd Rza Pəhləviyə buraxdı.
MİLLİLƏŞMƏ QƏRBİ NARAHAT ETDİ
İranda “Milli Cəbhə” (Cəbheyi Milli) 1951-ci ildə iqtidara gəldi. Hökuməti İran siyasətinə damğa vuran əhəmiyyətli bir ad qurdu: Məhəmməd Musəddiq 1951-ci ildə "İlin adamı" olaraq “Time” jurnalına qapaq olan Musəddiq soyu İranı iki əsrdən çox idarə edən türk əsilli Qacar xanədanına söykənirdi.
Nefti milliləşdirmək istəyən Musəddiqin lideri olduğu “Milli Cəbhə"nin hədəfləri arasında parlamenter gücü möhkəmləndirmək, konstitusiya və qanunları tətbiq etmək və ölkənin gerçək müstəqilliyini təmin etmək idi.
Musəddiq İran neftini milliləşdirdi, xarici şirkətlərin imtiyaz haqqlarını ehtiva edən razılaşmaları ləğv etdi. Dünya paytaxtlarında, xüsusilə Londonda buna görə böyük bir sarsıntı yaşandı. Çoxmillətli şirkətlər narahat olmuşdu. İngilislər İran neftinə embarqo qoydular, səudiyyəlilər bu embarqoya dəstək verdilər.
ABŞ Sovetlərin bölgədəki nüfuzunun artmasından narahat idi. Musəddiqin İranda o günlərdə təsirli olan kommunist Tudə partiyasını arxasına alması bu narahatı yaxşıca artırdı. İran üçün azadlıq dövrü çox uzun sürmədi. Başda Vaşinqton olmaqla bağlı qapılar arxasında Musəddiqin devrilməsi planlanmağa başlandı. Çətinlik gedərək artmışdı. İran nəzarətdən çıxırdı. Bunun qarşısını almaq üçün Qərbin maraqlarını gözləyəcək totalitar bir rejim lazım idi.
1953-cü ildə ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CIA) hərəkətə keçdi və İngiltərənin dəstəyi Musəddiqə qarşı çevriliş edildi. Çevrilişin planlayıcısı və tətbiqatı keçmiş ABŞ prezidentlərindən Teodor Ruzveltin nəvəsi, CIA Tehran Stansiya Şefi Kermit "Kim" Ruzvelt ilə Şahın digər bir dostu general Norman H. Şvarçkopf idi (1991-ci il Körfəz Müharibəsində ABŞ ordusunun komandiri Norman Şvarçkopfun atası). CIA mollalarla əlaqəyə girmiş və Musəddiq "xain" elan edilmişdi. Musəddiq vəzifədən alındıqdan sonra ömrünün sonuna qədər göz həbsində tutuldu. Şah Məhəmməd Rza Pəhləvi qaçdığı Romadan geri döndü. Bir çıxışında özünü "tovuz taxtı"na yenidən yerləşdirən Kim Ruzveltə "taxtımı Allaha, xalqıma, orduma və sizə borcluyam ..." deyərək minnətdarlığını ifadə etməkdən geri qalmadı.
CIA SAVAK-A TƏHSİL VERDİ
CIA-nın Şahı yenidən taxtına qovuşduran bu çevrilişi Qərbin maraqlarına bir müddət üçün yaxşı xidmət etdi; yeni hökumətlə edilən neft müqaviləsi sayəsində gəlirlərin yarısının xarici karteller əlində qalması zəmanətə alındı. General Norman H. Şvarçkopfun Şaha "yaxşılığı" Musəddiqi devirməklə qalmadı. General Şahın 1956-cı ildə qurulan Kəşfiyyat Təşkilatı SAVAK-a təhsil verdi.
TORPAQ İSLAHATINA MOLLALARIN REAKSİYASI SƏRT OLDU
Şah artan neft gəlirlərindən istifadə edərək ölkəsini dünyanın beş inkişaf etmiş ölkəsindən biri edəcəyini elan etdi. Bunu reallaşdırmaq üçün inkişaf etdirilən görüntünün adı 1963-cü ildə qoyuldu: İnqilab-ı Sefid ya da Ağ İnqilab. “Ağ İnqilab” torpaq, seçki və təhsil islahatı, qadınlara səs hüququnun tanınması, özəlləşdirmə (dövlət müəssisələrinin səhmlərinin müəyyən nisbətdə satılması), ictimai təhlükəsizlik sistemi qurulması, Qərb geyim və həyat tərzinin təşviq edilməsini ehtiva edirdi.
Torpaq islahatı, əkinçiliyə söykənən iqtisadiyyatı təmizlik edib torpaq sahiblərini sənaye investisiyalarına yönəldərək möhkəm kapitalist iqtisadi quruluş qərargahı hədəfləyirdi. Şah böyük torpaq sahibi üst səviyyə din adamları və dini vəqflərin torpaqlarına əl qoyur, imtiyazlarına son verirdi.
Torpaq islahatı qanunu hər şeydən əvvəl mollaların bir qisminə birbaşa təsir etdiyi kimi onların rəhbərliyi altında vəqflərin gələcəyini də təhlükə altına salırdı. Yəni bu qanunun mollaların maraqları baxımından doğurduğu təhdid böyük idi. Onlar ki, 1963-cu il hadisələrinə qədər keçən müddət içində siyasi iqtidarın qarşısında olmaqdan çox, yanında yer almışdılar. Yəni iqtidarları maraqlarına xidmət üçün istifadə etmişdilər. Ancaq vəziyyət indi fərqli idi. Mollalar başda qadınlara səs haqqı olmaqla başqa yeniliklərə də qarşı çıxırdılar.
Bir tərəfdən də yeni-yeni ortaya çıxan sənaye burjuası gedərək zənginləşərkən, xüsusilə böyük şəhərlərə köçlə genişlənən bir seqment halından heç məmnun deyildi. İran neft zənginiydi, amma cəmiyyətdəki rifah səviyyəsi bir cür artmırdı. Zənginlik cəmiyyətin alt təbəqəsinə yansımadığı kimi, yoxsulluq nəticəsində dini təsirin getdikcə artması, sıxıntılı bir prosesin də başlanğıc nöqtəsini meydana gətirdi. Musəddiqin liderliyindəki “Milli Cəbhə"nin 1953-cü ildə çevrilişlə iqtidardan endirilməsiylə bölünüb gücünü itirən sol bu kütlələrlə əlaqə qura bilməzkən mollalar İran cəmiyyətindəki təsirlərini artırdılar.
XOMEYNİNİN SİVRİLİŞİ
“Ağ İnqilab” üzrə islahatların müvəffəqiyyətə çata bilməməsi, cəmiyyətdəki bərabərsizliyin, bu səbəbdən yoxsulluğun artması Ayətullah İmam Xomeyninin siyasi bir lider olaraq sivrilməsinə kömək etdi. Xomeyni, 1964-cü ildə sürgün edildi. Sırasıyla Türkiyə (Bursa), İraq, sonra da Avropaya getdi. Ancaq onun öndərliyində bir qiyamın baş verməsi üçün lazımlı şərtlər meydana gəlməyə davam edirdi.
Bu arada Şah müxalifəti zorla basdıra bilmədiyi nöqtədə gərginliyi aşağı salmağa istiqamətli demokratik açılımlar edir, amma işə yaramadığını gördüyü an yenidən şiddət və təzyiq siyasətinə müraciət edirdi. Altmış min nəfərlik gizli polis təşkilatı və dörd yüz min nəfərlik ordu ölkədə terror əsdirirdi. Gizli Polis Təşkilatı cəmiyyətin hər sahəsinə sızıb həbslər aparır, müxalifləri işgəncədən keçirir, kütləvi hərəkətlərini şiddətlə cavablandırır, kimsənin başını qaldırmasına icazə vermirdi. Bardağı daşıran son damla 8 sentyabr 1978-ci ildə edilən bir nümayişə hərbi güclərin müdaxiləsiydi. Müdaxilədə yüzlərlə adam öldü. Milyonlarla adamın küçələrə tökülüb Şah əleyhinə nümayişlərə girişməsi uzun sürmədi. Bunu qarşıdurmalar, ölümlər, cənazələr, yeni tədbirlər izlədi.
Sürgündəki Ayətullah Xomeyniyə qulaq verənlərin sayı getdikcə artdı. Dünya mediası da Şahın başlıca siyasi rəqibi olaraq secilən Xomeyniyə qulaq vermək üçün Parisdə yaşadığı şəhərətrafına qaçırdı. Bu arada Xomeyni Parisdəykən bir çox ölkənin kəşfiyyat bloklarıyla danışıqlar aparırdı. Şahı xilas edə bilməyəcəyini anlayan Qərb ölkələri işçi hərəkatının şaha qalxdığı İranı bir işçi inqilabından qurtarmağa girişdi. Dövrün ABŞ prezidentini Cimmi Karterin milli təhlükəsizlik məsləhətçisi Zbiqnev Bjezinski illər sonra vəziyyəti "Şahı gözdən çıxartdıq və İranı necə xilas edək deyə baş yormağa başladıq" sözləriylə yekunlaşdırırdı.
Nəticədə Şahın qarşısında bir çıxış qalmamışdı. Son mərhələdə hərbi rəhbərliyə yönəlməsi də nəticə vermədi. 11 Dekabr 1978-ci ildə paytaxt Tehranda 2 milyon adam yürüyürdü və hər yerdən "xalq silahlansın!", "Şah devrilməlidir!", "Məhv olsun Şah!" şüarları yüksəlirdi. Şah təqvim yarpaqlarının 14 yanvar 1979-ci il tarixini göstərdiyi gün İranı tərk etmək məcburiyyətində qaldı.
XOMEYNİ CƏNNƏTİ VƏD EDİR
Şah devrildiyində atası general olan Mona (40) inqilab günlərini belə xatırlayır:
"... Hər şey 8 ay içində olub bitdi... İnqilabdan sonra hər kəs küçədəydi. İnsanlar çöldəydi, amma bunlara kim başçılıq edir, bəlli deyildi. Xomeyni “Şah gedərsə, hər şey pulsuz olacaq. Heç kimi həbsxanaya atmayacağam. Hamınız cənnətdə yaşayacaqsınız” demişdi. İnqilabdan sonra atamın gözlərini bağlayıb apardılar. Bir çox generalı edam etdilər. Anamın bir dayısı məşhur bir cərrah idi. Mollalardan birinin uşağını yaxşılaşdırmışdı. Qarşılığında atam edamdan xilas oldu, amma 12 il ərzində evdə göz həbsində qaldı. İnqilab olduğunda fransız məktəbi “Institute Maryam”ə gedirdim. Yalnız qızların getdiyi bir məktəb idi bu. Təhsili rahibələr verirdi. Məktəbin içində bir kilsə var idi. Erməni yoldaşlarımız vardı. Bizim üçün məscid, ya da kilsə arasında fərq yox idi. Kilsəyə gedib dua edirdik. İnqilabdan sonra müsəlmanların bu məktəbə getməsi qadağan edildi. Universitetə getməyimiz zorlaşdırıldı. Və sonra İran-İraq döyüşü başladı… " Mona Şahın Qərb dövlətləri qəsd edərək “Mən artıq pulsuz qaz verməyəcəyəm, mavi gözlər bundan sonra üşüyə bilər" dediyini xatırladaraq Qərbin onu necə gözdən çıxardığını ifadə edir.
REFERENDUM TƏLƏSİ
Xomeyni 14 il davam edən sürgünün sonra Air France təyyarəsi ilə 1 fevral 1979-cu ildə Parisdən Tehrana qayıtdıqdan sonra İslami Respublika Partiyasını (İRP) qurmuş və hökumət içində bütün nəzarəti öz əlində toplamağa başlamışdı. Dövlətin xarakteri "İslam Respublikası, yoxsa Şahın monarxist diktatorluğu şəklində olmalıdır?" şəklində referenduma təqdim edildi. Bu Xomeyni tərəfindən təşkil edilmiş bir tələ idi və başda sol olmaqla əksəriyyət bu tələyə düşdü. 20 milyon adamın “bəli” səsi verdiyi referendumda “xeyr“ səsi verənlər 140 min adamla məhdud qaldı. Beləcə xalq ciddi bir alternativ görmədiyindən illərdir zülm gördüyü Şah monarxiyası qarşısında İslamı seçdi. Referendum edildiyi sırada xalqın yarısının oxuma-yazma bilmədiyini xatırlatmaqda fayda var.
ÖRTÜNMƏK AZADLIQDIR?
İran hələ doqquz yaşındakı qızların evləndirildiği, qadınların evlilik əvvəli cinsi əlaqədə olduqları üçün cəzalandırıldığı, hakim ya da dövlət başçısı ola bilmədikləri, futbol stadiomlarına girə bilmədikləri, örtünmənin zəruri olduğu bir ölkədir. Doğrudur, qadınların 97%-i oxuma-yazma bilir, tələbələrin və iş gücünün əhəmiyyətli bir qisimini qızlar-qadınlar təşkil edir, ancaq əhəmiyyətli vəzifə və mövqelərdə qadınlar yoxdur…
İranda “Hicab qanunu” İslam İnqilabından dərhal sonra çıxmadı. Qadınlar ilk zamanlarda başları açıq gəzməyə davam etdilər. Xomeyninin televiziyada apardığı bir danışıqda qadınlara örtünmələrini əmr etməsinin ardından 8 mart 1979-cu ildə Tehranda on minlərlə qadın bunu etiraz etmək üçün meydanlara çıxmışdı. Nümayişlərin artıb davam edəcəyindən çəkinən rəhbərlik ertəsi gün nümayiş etdiyi şərhdə "Xomeyninin yanlış anlaşıldığını, məcburi örtünmənin söz mövzusu olmadığını" izah etmək, zəmanət vermək məcburiyyətində qalmışdı.
Qadınların məcburi örtünmə qərarı mövzusunda göstərdikləri ciddi müqavimətə əsl zərbəni endirən İran-İraq müharibəsi (1980-1988) oldu. Rejim müharibə, şəhidlik və şəhadət ünsürlərini qadınları bağlamaq üçün çox istismar etdi. Müharibənn fövqəladə şərtlərində vətən müdafiəsi və şəhadət ifadəsinin yüksəlməsi qadın hüquqları üçün mübarizəni ikinci plana itələyəcəkdi. Beləsinə bir atmosferdə edilməyəcəyi deyilən tətbiqlər sürətlə dövrəyə soxuldu. 8 mart nümayişinə qatılan qadınları isə həbs, sürgün və xəyal qırıqlığı gözləyirdilər.
"Bir kişi diktatorluğu: İran" kitabında jurnalist Nəfisə Kuhnavard müharibənin İslama aid olmayan bir növ qara çarşab və yas ənənəsini qışqırtdığını söyləyir. Daha qanunlar dəyişmədən küçələrdə gəzişən kiçik xadim qruplar qadınlara örtünmələrini söyləməyə başlamışdılar. "Pomada sürtməyin, boyanmayın, bəzənməyin, rəngarəng geyinməyin, şəhidlərimizə hörmətsizlik etməyin!" deyə təzyiq etmişdilər.
“Hicab qanunu” 1981-ci ildə çıxarıldı. Ardından müsəlman olsun-olmasın qadınlara ictimai yerlərdə örtünmələri əmr edildi.
İNQİLABI OĞURLANAN SOL
İran solu başlarda Şaha qarşı Xomeyniyə dəstək vermişdi. Hətta Şirin Ebadi "İran oyanır" adlı kitabında bir çox solçu aydın kimi özünün də Xomeyni vasitəsilə demokratik bir yenilənmə üçün Şaha qarşı çevrilişi dəstəklədiyini, inqilaba yaxın günlərdə bir axşam tehranlıların damlara çıxaraq "Allahu Əkbər" deyə bağırdıklarını xatırladır. İnqilab coşqusuyla özünün də səsi qısılana qədər qışqırdığını yazır. "Səssiz şəhərin üzərində asılı qalan bu qışqırıqların möcüzə və ilahi atmosferi mənən elə sehrliydi ki, mənim ən laqeyd və sarkastik yoldaşlarımı belə hərəkətə keçirdi ..." deyə davam edir.
XOMEYNİNİN SƏDDAM QOZU
Xomeyni rəqiblərini likvidasiya etmək üçün sözdə “anti-imperialist” bir mübarizəyə giriş. ABŞ səfirliyi işğal edilib ABŞ "imperializmin başı" və "şeytan" elan edilirdi. Ardından baş verən İran-İraq müharibəsi Xomeyniyə yaradı. Özü Səddamın imperialist dövlətlərdən dəstək aldığına xüsusilə vurğulayırdı. Halbuki lazım olduğunda bu dövlətlərin nümayəndələri görüşməkdən də qaçmırdı. Sol və milli cəbhə vəziyyəti qavradığında isə iqtidar artıq mollaların əlində idi, çünki solun Xomeyninin sözləriylə əyləndiyi müddətdə onlar ən əhəmiyyətli təşkilatları tək-tək ələ keçirmişdilər. İslam ilə marksizm arasında sintez qurmağa çalışan “Xalqın Mücahidləri” uğursuz bir qiyam reallaşdırdı. Mollalar qiyamı basdırdılar və əməkçi yığınlara göz dağı vermək üçün bir gündə 165 adamı edam etdilər.
İran bir anda vətəndaş müharibəsinin eşiyinə gəlmişdi. Ölkə ard-arda edamlarla sarsılırdı. Bir gündə 200 adamın adı birdən yayımlanır və asılaraq edam ediləcəkləri izah edilirdi. Müxalifət isə Xomeyninin əhəmiyyətli adamlarını sui-qəsd təşkil edərək aradan qaldırırdı. 28 iyun 1981-ci ildə “Xalqın Mücahidləri”nin İRP mərkəzinə təşkil etdikləri bombalı hücum nəticəsində aralarında 14 nazir və 27 məclis üzvünün olduğu 74 adam öldü. 30 avqust 1981-ci ildə təşkil edilən ikinci hücumda isə yeni prezident və baş nazir öldürüldü. Bu hadisədən sonra Xomeyninin “İnqilab Gözətçiləri” və Hizbullah küçələrdə təsadüfi atəş açmağa, insanları kefi istədiyi bir şəkildə gülləyə düzməyə başladı. Necə ki, bir neçə ay içində edam edilənlərin sayı 10 mini aşdı.
Əslində İranda mollaların bu qədər güc qazanacağını, İslam respublikası qurulacağını kimsə təxmin edə bilməmişdi. Ancaq gözlənilməyən oldu. Qadınlar bağlanıldı. Qərb həyat tərzi aradan qaldırıldı. İçki qadağan edildi. İslam İnqilabı ilə birlikdə Ayətullahlardan ibarət "Rəhbərlik şurası" təşkil edildi. Bu səlahiyyətiylə prezidentinin, hökumətin və Məclisin üzərində hamısını nəzarət etmə və istiqamətləndirmə səlahiyyətinə sahib bir üst nüfuz demək idi. Beləcə qüvvələr "imam"da toplanmaqdaydı.
İŞÇİLƏR İSLAM İNQİLABINA QARŞI
İran iqtisadiyyatının ürəyi olan neft sektorundakı işçilər həm qanlı müdaxilələri, həm də hərbi vəziyyət elanını protest etmək üzrə 9 sentyabrda 1979-cu ildə tətilə çıxmışdılar. Tələbləri yalnız iqtisadi deyil, siyasi idi. İranın şimalı SSRİ ilə əlaqədəydi. SSRİ kommunist Tudə partiyasına dəstək verir, tətillərin artmasına və böyüməsinə kömək edirdi.
İranda 1979-cu ildə işçi sinfi və milli hərəkət bir yüksəlişə keçmişdi. Inqilabla birlikdə kürdlərin, türkmənlərin, bəlucların milli hərəkatları də inkişaf etmişdi. Ölkədə azadlıq havası əsirdi. İşçi sinfi bütün fabriklərdə əvvəl komitələr, sonra da şuralar halında təşkilatlandı. İnqilabla birlikdə xaricə qaçanların fabriklərinə əl qoyuldu, fabriklərdə işçi nəzarəti başladıldı. Xomeyni Parisdəykən bir çox ölkənin kəşfiyyat orqanıyla görüşür və (Şahın yanvar 1979-cu ildə İranı tərk etməsindən sonra) Parisdə "Şərəfli İran xalqı tətillərini davam etdirməlidir" çağırışı edirdi. Halbuki eyni Xomeyni daha sonraları işçilərin bu aksiyasını imperializm agentliyiylə suçlayacadı. Xomeyninin dini yanaşması heç bir zaman sənaye işçilərini cəzb etmədi və işçilər sonuna qədər İslam Respublikasına qarşı oldu. Onsuz Xomeyni də Milli Cəbhə və Bazərgan hökumətini təmizləmədən əvvəl işçi hərəkatını boğmaq istəyirdi. Xomeyni bir bəyanat yayımladı, bütün işçilərin tətilləri bitirmələrini istədi və irəliləyən günlərdə özünə qarşı çıxan bütün müxalifləri ya imperializmin agenti, və ya sionist, qarşı-inqilabçı və İslam düşməni elan etdi. 1979-cu ilin sonuna doğru mollalar tətilləri, müqavimətləri zorla basdırdı. Şuralar və komitələri dağıtdı. Bir çox şuranı imam komitələri ələ keçirdi.
İslami rejimlə birlikdə işçi sinfi təşkilatlanma haqqını itirdi, bərabərsizlik artaraq davam etdi. Sinfi ziddiyyətlər isə mollaların lehinə olmaqla hələ davam edir.
İNQİLABDAN SONRA QADIN İNTİHARLARI ARTDI
1979-cu ildə İranın ilk qadın təhsil naziri olan Fərruxru Parsa "Allaha qarşı gəlir, fahişəliyi təşviq edir" deyə edam edildi.
Daha 23 yaşındaykən İranın ilk qadın hakimi olan, ancaq İslam inqilabının ardınca bu vəzifədən alınan Şirin Ebadi öz anasının 1926-cı ildə taxta çıxan Rza Şah Pəhləvinin modernləşmə proqramının bir hissəsi olaraq hicabı qadağan etdiyi dövrə şahidlik etdiyini, ancaq yarım əsr sonra özünün hicabı məcburi qılındığını və bu qaydaya uyğun gəlmədiyi üçün tez-tez nəzarətə alındığını ifadə edir.
İnqilabdan dərhal sonra qadınlara bir çox işdən əl çəkdirildiyi yaddaşlardadır. Monarxiya dövründə əhəmiyyətli mövqelər əldə edən qadınların demək olar ki, hamısı işdən uzaqlaşdırıldı. Bunların arasında minlərlə pedaqoq, dövlət məmuru, diplomat, 5 bələdiyyə başçısı, 330 yerli məclis üzvü, 22 parlament vardı.
1974-cü ildə Şah rejimi qadının evlənmə yaşını 15-dən 18-ə yüksəltmişdi. 1980-ci ildə İslam Respublikası şəriəti əsas götürərək qadının evlənmə yaşını 9-a endirdi. 1980-ci il tarixli “Mədəni Qanun” qadını 9, kişini 15 yaşında yetişkin qəbul etdi. İslami rejimdə kişilərin tək tərəfli boşanma haqqını qazanmaları, yenə uşaqların vəlayət haqqının atalarına verilməsi inqilabla dəqiqləşdi. Qız və kişi tələbələr ortaq təhsil almalarının qadağan edilməsini, təhsilin köklü şəkildə İslamiləşdirilməsi yoldaşlıq etdi. İslami rejimdə səyahətə çıxmaq üçün ərinin ya da atasının icazəsinə ehtiyacı olan qadın bu gün iş cəza qanununa gəlincə kişidən daha erkən yaşda yetişkin sayılır. 9 yaşında evlənə bilən qadın 15 yaşına gəlmədən çalışmır. Çünki uşaqların işlədilməsi qadağandır.
İslam inqilabından sonra əvvəl radiolarda qadın səsi qadağan edildi. Ardınca qadın müğənnilərin televiziyaya çıxmaları qadağan edildi. Yuvalar bağlanıldı. Doğum idarəsi və abort qadağan edildi. Əkinçilik, maliyyə və mühəndislik fakültələrinin kişilərə aid olduğuna qərar verildi. Amma tibb sahəsinə ilişilmədi. İnqilabın əvvəllərində qadın işçilər yalnız səhiyyə sektoruna sıxışdırılmaq tələb olunurdu. Bu planı əsl pozan İran-İraq müharibəsi oldu. Müharibənin insan gücü ehtiyacını artdırmasının yanında qadınların çox ciddi müqavimət sərgiləmələri də bunda böyük rol oynadı. Müharibə daha əvvəl kişilərin suveren olduğu bəzi işlərin qadınlara keçməsinə səbəb oldu.
ÜLƏMA HƏMİŞƏ QARŞI ÇIXDI
İranda İslam İnqilabının ardınca qadın intiharlarında böyük bir artım oldu. Təzyiqlərə dözə bilməyən qadınların çoxu özlərini yandıraraq ölümə gedirdilər. Bunun ən təəccüblü nümunələrindən biri İslam İnqilabının 14-cü ilində 21 fevral 1994-cü ildə Tehranda yaşandı. Tehran Universiteti köhnə müəllimlərdən Dr. Homa Darabi özünü yandırdı. Bir psixiatr olan Darabi tələbəliyində Şaha qarşı qiyam qaldırmış, daha sonra "İslam İnqilabı"nı dəstəkləmişdi. 54 yaşında idi. Uşaq psixiatrında əhəmiyyətli bir ad idi.
İslam rejiminin qadınlara çıxardığı əngəllər boğucu hala gəlmişdi. Xaricdəki uşaqlarını görmək istəyirdi, ancaq əri səyahət edə bilməsi üçün lazımlı icazəsi vermirdi. Darabi Tehranın sıxlıq meydanlarından birinə getdi. Üzərinə bir bidon qaz töküb bədənini atəşə verdi. Yanarkən "Diktatorluğa ölüm! Çox yaşa, sən azadlıq!" deyə qışqırırdı. Bacısı Pərvin Darabi "Rage Against the Veil” adlı kitabda bacısının həyatını qələmə aldı. Homa Darabi Vəqfinin internet saytı isə www.homa.org. Bu arada İranda əmr edildiyi kimi örtünmədikləri üçün həbs yatan, işgəncə görən, qırmanc cəzası alan minlərlə qadını da unutmamaq lazımdır.
DİN ÜLƏMASI DÜNYƏVİLİYƏ ƏN BÖYÜK ƏNGƏLDİR
"Şiə" termini "təqibçilər" və ya "izdəşlər" mənasını verən bir ərəb sözdən gəlməkdədir. Şiəlik isə Hz. Əli tərəfdarlığı deməkdir. Şiə məzhəbi necə doğuldu?
Hz. Məhəmmədin vəsiyyətinə baxmayaraq vəfatından dərhal sonra kimin xəlifə olacağı döyüşü başlayır. Əvvəl Əbu Bəkir xəlifə seçilir, ondan sonra sırasıyla Ömər, Osman və Əli gəlir. Son üçünün ortaq xüsusiyyəti siyasi sui-qəsdə qurban getmələridir.
Əməvi Xanədanının ilk hökmdarı Müaviyə 657-ci ildə Hz. Əliyə üsyan edərək onunla mübarizə aparır. Müaviyə Hz. Əlinin 661-ci ildə bir xaricinin suiqəsdiylə şəhid edilməsindən sonra zor işlədərək İslam dövlətini ələ keçirir. Özündən sonra xəlifənin seçimlə iş başına gətirilməsini qəbul etsə də, ölmədən əvvəl oğlu Yezidi xəlifə seçtirir (680). Dövrün irəli gələnləri bu vəziyyətə etiraz edərlər. Xüsusilə Peyğəmbərin nəvəsi Hüseyn, Yezidin xəlifəliyini qəbul etməz. Yezid ilə döyüşməyə gedən Hz. Hüseyn 10 oktyabr 680-ci il tarixində İraqda bu gün Kərbəla şəhərinin olduğu yerdə şəhid edilir. Başı kəsilən Hüseynin bədənində 33 nizə, 34 qılınc yarası vardır. Tərəfdarları çöldə susuz can verirlər. Onları Yezidə qarşı döyüşməsi üçün çağıranlar da yardımlarına gəlməmişdir. Xilafətin Hz. Əliyə, sonra da uşaqlarına keçməsi lazım olduğunu irəli sürməyə söykənən siyasi bir tərəfdarlıq olan şiəlik Hz. Hüseynin şəhid edilməsindən sonra zümrələşməyə başlayır.
Hz. Hüseynin Kərbəlada barbarca şəhid edilməsi "Siyasi nüfuzu qanuni saymama (Əməvi hakimiyyətini qəbul etməmək)" və "Haqsızlığa, zülmə üsyan (Xəlifəlik Hz. Əlinin haqqı və uşaqlarına keçməliydi)" mədəniyyətinə bir də "matəm" və "acı çəkmə "mədəniyyəti əlavə edir. Şəhidlik 'kült' halına gəlir. Qara rəng simvollaşır.
Məsələn, Xomeyni, "... bir müstəkbirlər İslamiyyəti (suveren siniflərin İslamiyyəti) vardır, bir də mustazaflar İslamiyyəti (əzilənlərin İslamiyyəti) vardır ..." deyirdi. İran inqilabının ən əhəmiyyətli sloqanlarından biri olan "Mustazaflar" (əzilənlər) çağırışı, beləcə şiə İran xalqında 14 əsrdir sürüb gələn bir duyğunu hərəkətə keçirmişdi.
MOLLALAR GÜCÜ HARADAN ALIR?
İran ilə əlaqədar klişelərdən biri də mollaların İslam inqilabı ilə birlikdə səhnəyə çıxmış olmasıdır. Halbuki onlar şiəlik doğulduğundan bu yana varlar və siyasətin içindədirlər. Yaxşı, mollalar gücünü haradan alır?
* Şiəlikdə sünni məzhəbindən fərqli olaraq Allahın insanlığa rəhbərlik edəcək müəyyən liderlər təyin etdiyinə inanılır.
* Şiələrdə iqtidar inanc məsələsidir və qanuni siyasi lider eyni zamanda ruhani liderliyi də əlində saxlayan Hz. Əli və soyundan gələn imamlara aiddir.
* Kiçik yaşda qeyb (gizli) olan 12-ci imamın ölmədiyinə və hələ də həyatda olub qurtarıcı (Mehdi) olaraq təkrar geri dönəcəyinə inanırlar.
* Şiələrin on ikinci imam gələnə qədər din adamları və ruhanilər imam vəkili olaraq vəzifə icra edə biləcəkdilər.
* Sünni doktrinasında itaət edilməsi əmr edilən xəlifə, padşah və dövlətdir. Məsələn, Osmanlıda din üzrə dövlət nüfuzuna bağlı idi. Yəni üləma heç bir zaman dövlətin qarşısına rəqib olacaq gücdə olmamışdı. Şiə doktrinasında isə itaət edilməsi lazım olan Hz. Əli ilə onun soyundan gələn "12 imam" və indi onları təmsil edən "ayətullah"lardır. Şiə cəmiyyətləri buna görə din adamlarının ətrafında təşkilatlıdır.
* Şiə alimləri Osmanlıdakı üləmayla müqayisədə ruhani nüfuz olaraq daha təsirli və təşkilatlıydı. Osmanlı alimlərindən fərqli olaraq təsəvvüfi təriqətlərin rəqabətinə icazə verməməkdəydi. Ayrıca lazım olduğunda siyasi nüfuzun hökumətini sorğulamaqda, cəmiyyətin gerçək liderinin siyasi orqanlar deyil, dini nüfuz olduğunu irəli sürməkdədir.
ŞAH NİYƏ BACARA BİLMƏDİ?
Atatürkün izindən gedərək İranda dünyəvi bir respublika qurmaq istəyən Rza Şah Pəhləvi bunu niyə bacara bilmədi? Şiə üləmanın gücü dünyəvi bir respublika qurulmasının önündəki ən böyük maneələrdən biri idi. Şah 1924-ci ilin başında hərb nazirliyi və baş nazirlik vəzifələri əsnasında üləmanın qüdrəti və xalq arasındakı etibarını daha yaxşı anlamağa başlamışdı. Müxtəlif şəhərlərdə (Tehran, Məşhəd, İsfahan və Qumda) mollaların təşəbbüskar olduğu nümayişlər oldu. Şah dəstəklərini qazanmaq ya da ən azından reaksiyalarını çəkməmək üçün uzlaşma yoluna getdi. Taxta çıxdıqdan sonra da üləmaya bəzi imtiyazlar tanımaq məcburiyyətində qaldı. İslahatlar etmək üçün 10 il gözlədi.
VERGİLƏR BİRBAŞA ÜLƏMAYA
Şiə üləmanın gücünün bir başqa qaynağı zəkat və fitrələri birbaşa toplamaları və dağıtmalarıydı. Əsnaf vergilərini birbaşa üləmaya ödəyirdi və tarixi birliyindən dolayı hər zaman onların arxasından gedirdi. Yəni, şiə üləmanın iqtisadi və ictimai gücü sünni üləmayla müqayisədə qat-qat yüksək idi. Mollaların həm vəqf, həm də fərdi mal varlıqları vardı.
XOMEYNİNİN “VƏLAYƏT-İ FƏQİH” ÇÖZÜMÜ
İranda dini şura 1969-cu ilə qədər "Mehdini gözləyək, gözləməyək?" deyə mübahisə apararkən Xomeyni "vəlayət-i fəqih" nəzəriyyəsini ortaya atır. Buna görə uzun illər ancaq Mehdiylə gerçəkləşdiriləcəyinə inanılan İslami idarə üçün Mehdini gözləməyə ehtiyac yoxdur. Bu, səlahiyyətli bir fəqih (İslam hüquqçusu / alimi) tərəfindən da həyata keçirilə bilər. Yəni, Xomeyni fəqihlərin birbaşa rəhbərlik təsis etmə vəzifəsinin olduğunu (vəlayət-i fəqih) söyləyib bunu praktikaya çevirdi. Ata tərəfi 18-ci əsrdə Hindistana yerləşmiş olan və nəsli 7-ci imam Musa əl-Kazıma söykəndiyi iddia edilən Xomeyni beləliklə "Mehdi vəkili" olaraq qəbul edildi və xalq üzərindəki gücünü buna dayandırdı.
Bu arada Xomeyninin "vəlayət-i fəqih" nəzəriyyəsinə şiə dünyasından qarşı çıxanlar olduğunu qeyd edək. Məsələn, bəzi şiələr 12-ci imam həyatda olduğuna və günün birində dönəcəyinə görə ona aid olan “dövlət rəhbərliyi”nə vəkil təyin edilməsinin doğru olmadığını müdafiə edirlər. İraq şiələrinin böyük əksəriyyəti tərəfindən ruhani lider olaraq qəbul edilən Ayətullah Sistani də daxil olmaqla bu ölkədəki şiələrin böyük qismi "vəlayət-i fəqih" nəzəriyyəsini qəbul etmirlər.
KÖKÜ ZƏRDÜŞTİLİKDƏ
Şiəlikdəki Mehdi, xristianlıqdakı Məsih inancının mənşəyini dünyanın ən köhnə təkktanrılı dinlərindən biri olan (e.ə. 6-cı əsr) Və İranda doğulmuş olan Zərdüştilikdə tapmaq mümkündür. Yalnız Mehdi inancı deyil, peyğəmbərə vəhy gəlməsi, bakirə bir anadan doğma, axirət, cənnət-cəhənnəm, gündə beş vaxt ibadət Zərdüştlükdə var. İndiki vaxtda Zərdüştiliyə bu gün dünya səviyyəsində inananların sayının 250 min civarında olduğu təxmin edilir. İrandakı Zərdüştlər isə əksəriyyətlə Yəzd və İsfahanda yaşayır. İbadətə açıq ən böyük məbədləri Yəzd şəhərindədir. Sayları isə 150 min civarındadır.
Zərdüşt (Atəşpərəstlik, ya da yerli dildə Mazdyasna) inancına görə yaranış qiyamətə qədər toplamı on iki min il olan dörd dövrdən yaranmışdır. Dördüncü dövrə ölülərin dirilməsi və son mühakimə etmə ilə bitəcək olan dövrdür. Bu dövrdə İran Messianizmi (Mehdilik) söz mövzusudur. Bu dövrün ilk min ilin başlanğıcında təmiz bir bakirədən Zərdüşt doğulacaq. Zərdüştlüyün müqəddəs kitabı “Avesta”da Zərdüştdən peyğəmbər deyə bəhs edilir. Zərdüşddən sonra dünyanın ümumi əxlaq vəziyyəti pisləşəcəkdi. Nəhayət Zərdüştdən sonra ikinci minillikdə yenə Zərdüştün nəslindən bir peyğəmbər gələcək və bu vəziyyət üçüncü minillikdə təkrar edəcək. Ancaq üçüncü minillikdə gələn təbliğatçının adı Saoşyant olacaq və o, dünyaya hakim olaraq yer üzünü şər qüvvələrdən təmizləyəcək, Zərdüştün təbliğini yeniləyəcək, dünya Zerdüşdə inananlarla dolacaq. Min ilin sonunda isə o, hakimiyyəti Ahura Mazdaya (Uca Yaxşılıq Tanrısı) təslim edəcək və bu şəkildə dünya son tapacaq.
0 comments :
Post a Comment