Yalquzaq haqqında traktat

 "Yalquzaq” Herman Hessenin cəmiyyətin dayaz dəyər mühakimələrinə və şəxsiyyətsiz, səthi həyatına uyğunlaşma təmin edə bilməyən bir insanı anladan romanıdır. Hesse bu romanı üçün 1961-ci ildə "(...) oxucularımın çoxu Yalquzağın əhvalatının insanı gəmirən bir xəstəlikdən və böhrandan söz etdiyini, amma bütün bunların ölümə və yox olmaya deyil, tərsinə - yaxşılaşmağa istiqamətli olduğunu anlarsalar, özümü xoşbəxt hiss edəcəyəm." demişdir.

Hessenin “Yalquzaq” romanı 1927-ci ildə yayımlanmışdır. “Yalquzaq” Herman Hessenin köhnə eqolarından biri olan Harri Hallerin dərin ruhi xəstəliyinin işləndiyi əsərdir. Haller öz şəxsiyyətinin hissələrə ayrılmasından şikayətlənməkdədir: insancıl, xalqa uyğun tərəfi ilə yalquzaq - yalnız, ictimai və mədəni hadisələri tənqid edən tərəfi bir-biriylə müharibə halındadır və bu müharibə davamlı olaraq Hallerin önündə bir əngəldir.

Hallerin Götenin “Faust”una və Herman Hessenin özünə bənzər tərəfləri açıqdır və əsərdə bu bənzər tərəflər çox dəfə eyham edilir. (Eyni zamanda Dantenin "İlahi Komediya"sına göndərmələr var)

“Yalquzaq” müəllifin dünya şöhrəti qazanmasında və ədəbiyyat budağında mükafat almasında təsirli olmuşdur. Əsər yayımlandıqdan sonra bir-birinə zidd tənqidlərə məruz qalmışdır: əsər bəzi kəsimlərdə çox sərt bir şəkildə tənqid edilərkən, digər kəsimlərdə heyrət verici dərəcədə qəbul görmüşdür. (bunlar hər şeydən incə ədəbi çevrələrdə və sonra da hippi hərəkatında reallaşmışdır) Bu ziddiyətlərin üzərinə roman 1960 və 1970-ci illərdə Amerika və Almaniyada Hessenin daha təsirli bir şəkildə qəbul görməsinə səbəb olmuşdur.

Hesse “Yalquzağ”ı yazdığında insanların zehinləri və ruhları ağıllı dünya və mədəniyyətin təsiri altında acı çəkməkdə idi. Yaxın fəlakətlər və yeni müharibələrlə ortaya çıxan təhdid qoxusu onu rahat buraxmamakdaydı. 50 yaşına yaxınlaşdığı bir zamanda gündəliyinə qeyd etdiyi sırada Hesse özünü dərin bir fərdi böhranın içində də tapmaqdaydı: "Hər şeyi atıb atıram, həyatımı. (...) Acı çəkərək ölmə yolu ilə ya da Yalquzaq sayəsində dünyanıza başqa şəkildə reaksiya vermək müqəddəs olan hər şeyə xəyanət etməyim anlamına gəlirdi.” Müəllifin özü kimi Harri Haller - romanın baş qəhrəmanı - özünü öldürməyi düşünmüşdür. “Yalquzaq haqqında traktatda” Yalquzağın ortaya çıxışının 50-ci ilini özünü öldürmək fürsətinə sahib olduğu gün olaraq xatırlamaqdadır. "50-ci yaş günümdə, yəni iki il sonra özümü asmaq haqqımı əldə etdim. " Baş qəhramanın adının baş hərflərinin H.H. müəlliflə eyni olması ona görə təsadüfi deyil.

Təxminən 50 yaşında olan Harri Haller 25 il əvvəl ziyarət etdiyi şəhərə on aylığına yerləşir. Bəhsi keçən bu müddətdə yeni, bir dostunun rəhbərliyindəki bir "təhsil müddəti" sayəsində qapıldığı dərin depressiyanın və cəmiyyətə duyduğu ikrahın öhdəsindən gəlir.

Əvvəlki həyatı yalnız çox qısa və söz arasında göstərilir: Haller alt təbəqə xalqçısı olaraq yetişmişdir; şeir, musiqi və fəlsəfə ilə lazımınca maraqlanmışdır, yazıçı, Motsart və Göte mütəxəssisi olaraq önə çıxmışdır; onun pasifist fikirləri xalq arasında bilinməkdə idi. Bir çox dəfə taleyin açıq-aşkar şilləsini həzm etmək məcburiyyətində qalmışdı. Bir dəfə nüfuzunu və sərvətini itirmiş, digər dəfə arvadı ağlını itirib onu tərk etmişdi. Artıq daha çox təminkarlıq tapa bilməyincə və daha çətin mərhələ başlayana qədər özünü işinə yönəltmişdi. Onunla ancaq "işsiz, ailəsiz, yurdsuz" qaldığı və hələ yollarda olduğu bu səfər mərhələsindən sonra qarşılaşmaqdayıq. Hallerin şansdan yana təsviri şeir ya da musiqi sayəsində "sonsuz həzzi, həyatı, özündən keçməyi və üsyanı" daddığı sevinc saatlarıyla təyin olunmuşdur və "Tanrını işini edərkən" gördüyü anlar Halleri xoşbəxt etməkdə idi. Ətrafındakı populist nizamı gizlətməkdədir və bu nizama zərər verdiyinə inandığı "Tanrıya aid qızıl bir izi" yenidən tapmağa həsrətdir. Sahib olduğu ruhlarının bir-biriylə qarşıdurmasında dolayı var ola bilmədiyi, Tanrıya aid bu dünyada əsərləriylə yer almaq üçün var gücü ilə səy sərf etməkdədir.

Çünki Haller "Yalquzaq”, yəni iki varlıq olaraq yaşamaqdadır: İnsan olaraq təhsilli vətəndaşdır, gözəl düşüncələrə, musiqiyə və fəlsəfəyə marağı var, bankda pulu var, populist mədəniyyətin yandaşıdır, xalqın geydiyi paltarları geyinir və adi həsrətləri vardır. Canavar olaraq populist cəmiyyət və mədəniyyətdə tək qalmış, özünü "üstün dahiliyin vətəndaşlarından biri", hadisələrə xaricdən baxan və siyasi inqilabçı olaraq görən şübhəçinin təkidir. Bəsitcə söyləmək lazımdırsa, ondakı insan və canavar ziddliyi zehnin və impulsun ziddliyidir.

Haller həyatındakı yolda hər nə qədər taleyin ona oynadığı oyunla onun həyatda əldə etdiyi qavrama və dərininə enmə qabiliyyəti arasında bir əlaqə sezsə də, eyni zamanda onun təklikdə və şübhəçilikdə əldə etdiklərini də göz qarşısında saxlamaq tələb edir. Haller intihar etməyi düşünməkdədir, ayrıca hər nədənsə 50-ci yaş günündə kimsəyə xəbər vermədən intiharını reallaşdırmağa qərar vermişdir.

Haller xalq mədəniyyətinin yaratdığı can sıxıntısı, qarışıqlığı və müharibə qışqırtmalarıyla bezgin hala gəlmiş, lakin digər mədəniyyət onu təklik və şübhəyə boğmuşdur; buna bağlı olaraq bir "yalquzağın" həyatını yüngülləşdirə bilməyən iki zamanın, iki mədəniyyətin və iki dinin arasına sıxışıb qalmışdır. Lakin onun populist olmayan görüşünə baxmayaraq otağını kirayəyə götürən qadının populist nizamı böyük bir cazibədarlıq meydana gətirməkdəydi: Sakitliyin və təmizliyin qoxusu, meşə şüşəsindən hazırlanmış nərdivanların vasvası bir şəkildə biçimləndirilməsi ruhunun öldüyü bu günlərdə beynindəki suallara cavab tapdığı sakinlik nöqtələri və kef aldığı şeylər doğulmağa başlamışdır.

Bir müddət iqamət etdiyi şəhərin tam ortasında rəqs edilən bir restoranda əvvəlcə ona köhnələrin "Herman"ını xatırladan, amma bəlkə də Hessenin yalnız qadına xas köhnə eqosu olan anlayışlı Hermine kimi cüt cinsiyyətçiliyi ilə qarşılaşmaqdadır. Hermine gənc bir qadın olaraq dolanışığını sürdürmək üçün lazım olduğu zamanlarda fahişəlik etməkdədir. Eyni zamanda Halleri yeni təcrübələrə sürüyən adamdır. Haller və Hermine özlərini "bacı-qardaş" olaraq qeyd etməkdədirlər. Hermine özünü Hallerin diləklərini dinləyib ona qarşılıq verən bir varlıq aynası olaraq, ona bir "sevgili" olaraq yeni ritmlərdən rəqs etməyi, gülməyi və yaşamağı öyrədən biri olaraq görməkdədir. Hallerin öz bəxtini öz əlinə almaq məcburiyyətində olduğunu öyrətməsi Hallerə verdiyi ən böyük təlimdir.

Onun Hermineni can qulağıyla dinləməsi Hermineni həyatda tutmaqdaydı və Hallerə daha ilk görüşlərində Hallerin onu bir gün öldürmək məcburiyyətində qalacağını bildirir. Bu dilemmalı qadın yalnız öz müqəddəratını təyin etməklə qalmır, bunun yanında onunkini də bilir. Hər ikisinin həqiqi və iddialı "bir ölçüdə bir çox olan" insanlara aid olduqlarını, özünün və Hallerin o yola doğru irəliləyən "ülvi kəslərdən" sayıldığını açıqlayır.

Hermine bir zaman sonra gec olgunlaşmasının pedaqoji səbəblərindən ötrü Halleri Mariya ilə eyni yatağa salır, Mariya gözəl qadın olmaqla birlikdə Herminenin iş yoldaşıdır. Haller fiziki həzzi ilk dəfə onunla kəşf etməkdədir. Amma aradan bir müddət keçdikdən sonra Haller yeni xoşbəxtliklər axtarmağa başlayır, ona ölmə arzusunu daddıran və yeni inkişafa ilk addımı atdıran yeni ehtirasa həsrət qalmaqdadır.  Çox gərəksiz şəkildə Mariyadan ayrılır.

Haller axşamları gec saatlarda bir çox salonu, dəhlizi və qatı olan böyük bir binada təşkil edilən bir maskalı bala gedir. Kütlənin içində Hermineni tapa bilməz, ancaq ertəsi gün cəhənnəm olaraq dekorasiyaya edilən zirzəmi qatında keçiriləcək sehrli teatrda ona dair bir iz tapır. Artıq Mariya və kişi kostyumu geyən ilə təkrar qarşılaşır. Haller Hermineyə baxaraq "saçına az diqqət göstərən və az bəzənən" gənclik dostu Hermanı tanıyır və onun hermafrodit sehrinə bir dəfə daha təslim olur. Hermine / Herman və Haller eyni qadınlarla "bir qadını əldə etməyə çalışan kişinin rəqibi kişi" olaraq bir-birləriylə çatışır.

Haller cəhənnəmdə bir neçə şəxsiyyət dəyişməsini daha yaşayır: fərdiyyətçiliyin bir çox dəfə məhvə uğradığını görür, eyni şəkildə sevincinin "Unia mystica"sını Hermineni birdən "üzü bəyaza boyanmış Peretta" olaraq görür, birlikdə "evlilik rəqsi" edirlər və gözlərindən "mənim zavallı kiçik ruhum baxar." Bu mistik birləşməylə çevrilmənin son mərhələsi başlayır: Hermine, Pablo, bir musiqiçi və Herminenin dostu və Haller birlikdə narkotik qəbul edir və bunun təsiriylə Hallerin ruhunda bir şəkil salonu açılır, içində "gerçəklərin deyil, yalnız rəsmlerin olduğu", uzun müddətdir axtarılan “sehirli teatr”: Haller içərisində ona gülməyi öyrədən hadisələrin oynandığı loja qapılarında saysız cazibədar kitabə olan bir teatrın at nalı formasındakı bir dəhlizində özünü tapar. Yaşadığı altıncı hadisədə paramparça olmuş bir aynaya ayağıyla basar və içində Pablo və Herminenin eşq oyunundan xarab düşmüş bir şəkildə uzandıkları lojaya girər. Haller eşq sərxoşluğuyla bıçağı Herminenin sol sinəsinin altına saplayır və Herminedən qan axdığını görür.

Hallerin ağlına ölümsüzlük haqqında misralar gəlir, Motsart lojaya girir və Handelin radiodan musiqi dinləməsi üçün ona xidmət edir; Haller üçün bu müqəddəs bir şeyə hörmətsizlik etmək kimi bir şey, Motsart üçün isə ilahi fikir və dünyəvi fenomenler arasındakı müharibəyə gülmə səbəbidir. Haller gülməyi, yalnız süni bir sevinc ola biləcək yumoru öyrənməliydi. Ona əvvəlcədən bildirilən, ancaq tam mənasıyla reallaşmayan Herminenin ölümündən ötrü sonsuza qədər həyata və gülünərək alçaldılma cəzasına məhkum edilmişdi, çünki bunu bir bıçaqla reallaşdırmışdır (özünə və qısqanclığına gülməmişdi). Haller bu oyunu bir dahakından daha yaxşı oynayacağına dair optimist yanaşmaqdadır.

"Mən özümü heç bir zaman içində yaşadığım cəmiyyətin problemləri xaricində tutmadım, məni tənqid edən kimi siyasi fikirli insanların iddia etdiyi kimi fildişi qüllədə də yaşamadım. Məni ən çox maraqlandıran şey hər zaman fərd və onun şəxsiyyəti olmuşdur, dövlət, cəmiyyət və ya kilsə deyil"

1960-cı illərdən başlayaraq nizamların radikal dəyişimini istəyən, lakin inqilabçı proqram və liderlərin arxasınca getməməyə müqavimət göstərən gənc nəsillər Herman Hesseniin əsərlərinə sarılır. Xüsusilə 1962-ci ildə müəllifin ölümündən sonra Amerikada başlayan şagird harəkətlərində Vyetnam müharibəsi əleyhdarlarının oxuduğu bir yazar olur.

Hüqo Ballın "Romantizmin ehtişamlı ordusunun son cəngavəri" dediyi Herman Hessenin əsərlərinin ortaq bir tərəfi var: Hamısı də günümüzün həyat problemlərini təhlilində fərdə lazımlı olandır.

İki dünya müharibəsi görmüş, müharibənin yıxımını yaşamış biriydi Heman Hesse. Bu səbəblə nasizmin inkişafını əngəlləyəcək bir güc olaraq gördüyü ziyalıların vecsizliyinə qəzəbli idi.