Hindistan-Pakistan əlaqələri və Kəşmir məsələsi

Cənubi Asiyada qalıcı sülhün təsisi əhəmiyyətli ölçüdə Hindistan-Pakistan arasında inkişaf etdiriləcək dostluq əlaqələrinə bağlıdır. Regional sabitliyin və təhlükəsizliyin yaradılması üçün hər iki ölkəyə də məsuliyyət düşür. Halbuki aralarındakı mövcud qarşıdurmanı davam etdirmə meyli bölgə təhlükəsizliyini təməldən sarsıdacaq xüsusiyyətdədir. Hər iki ölkə illərlə enerjilərinin önəmli hissəsini müdafiə güclərini artırmaq üçün xərclədi. Bu iki ölkənin bir-birinə qarşı düşmən mövqe sərgiləmələrində, şübhəsiz, Hind yarımadasının bölünməsi təsirli olmuşdur. Amma 58 illik təcrübə göstərmişdir ki, düşmənçiliyin davam etdirilməsi qarşıdurmaları və yox olma ehtimalını bərabərində gətirmişdir.

Hindistan və Pakistan arasındakı qarşıdurmanın keçmişi çox qədimə söykənir. Ümumi olaraq tarixçilər hindistanlılar və müsəlmanlar arasındakı qarşıdurmanın müsəlman liderlərdən Məhəmməd ibn Qasımın 1333-cü ildə Sindhi bölgəsində reallaşan döyüşdə hindistanlı lider Raca Daayrı yenməsiylə başladığını və o tarixdən sonra bu iki dini qrup arasında qarşıdurmaların daha tez-tez meydana gəldiyini düşünməkdədir. Daha sonra ingilis hakimiyyəti zamanı müstəmləkəçi rəhbərlik Hindistanın birliyini önləmək məqsədiylə tətbiq etdikləri siyasətlər ilə açıqdan və ya gizli olaraq iki cəmiyyət arasındakı mübahisəni alovlandırmış və iki cəmiyyətin dinclik içində yaşamasını maneə törətmişdir.

Hindistanın müstəqilliyi illərində isə iki cəmiyyət arasındakı ixtilaflar xətt mərhələyə çatmış, dövrün ən əhəmiyyətli siyasi liderləri Mahatma Qandi, Cəvahirləl Nehru və digər müstəqillik rəhbərlərinin səyləri nəticəsiz qalmış, Pakistanın qurucusu Məhəmməd Əli Cinnahın israrı üzərinə ölkə Hindistan və Pakistan olaraq ikiyə ayrılmışdır. O dövr ölkənin bütövlüyündəm yana olan hindistanlı liderlərin yanında müsəlman liderlərdən Mövlana Məhəmməd Əli və Əbul Kəlam Azadın bütün israrlarına baxmayaraq İngiltərənin dəstəyi ilə Cinnahı dəstəkləyən müsəlmanlar ana parçadan ayrılaraq Pakistanı meydana gətirmişdi. Müstəqilliyini qazanan Pakistan Hindistan ilə əlaqələrində öz milli hakimiyyəti baxımından hər zaman üç mövzuya əhəmiyyət vermişdir.

Bunlar:
1. Kəşmirin tarixi mülkiyyət və hakimiyyət haqqı və günümüzdəki Kəşmir problemi,
2. Qaynağı Hindistanda olan Pəncab (Beş Su) çaylarının qarşısının kəsilməməsi,
3. Ölkənin ərazi bütövlüyünün qorunmasıdır.

Pakistan iqtisadiyyatı üçün həyati əhəmiyyət daşıyan Pəncab çaylarının qaynağının Hindistan sərhədləri içindəki dağlarda tapılmasından ötrü bu mövzu siyasi bir ölçüyə malikdir. Himalay dağlarından axan əhəmiyyətli çaylar Hind yarımadasının ovalıqlarını və əkinçilik ərazilərini bəslədikdən sonra Hind Okeanına tökülməkdədir. Bu çayların meydana gətirdiyi su hövzələri Hindu-İslami mədəniyyətin meydana gəlməsində və bərkiməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Lakin ölkələr arasındakı siyasi mübarizələr bu təbii tənliklərə mənfi təsir etməkdədir. Vulvar və Baramulla göllərinin arasından axan və Pəncab çaylarının ən əhəmiyyətli budaqlarından sayılan Jelum çayı üzərində qurulan Vulvar anbarı siyasi mübarizələrə verilə biləcək bir nümunədir.

Anbarın inşasından sonra Pakistanın kənd təsərrüfatı sektoru üçün həyati əhəmiyyət daşıyan Pəncab vadilərindəki əkinçilik ərazilərinin susuz qalma ehtimalı Pakistanı narahat etməkdədir. Bu hövzədə olan Mangla anbarı layihəsi də eyni çərçivədə qiymətləndirilə bilər. Qaynağı Hindistandakı dağlarda olan çaylara verilən su miqdarındakı azalma və kənd təsərrüfatı istehsalındakı enişin yanında Pakistanın söz mövzusu çaylar üzərində qurduğu elektrik stansiyalarına də mənfi təsir edəcəyindən xüsusilə qış aylarında bu ölkənin elektrik tədarük etmə nöqtəsində çətinlik yaşanacağı qətidir.

Banqladeşin 1971-ci ildə Pakistandan ayrılması nəticəsində ölkənin ərazi bütövlüyünün itirilməsi ehtimalı pakistanlı idarəçilər üçün bir narahatlıq qaynağı olmuşdur. Pakistanlıların Hindistana qarşı dostluq bir tutum inkişaf etdirə bilməməsi səbəblərindən biri bu parçalanma sindromudur. Pakistanlılara görə Hindistan strateji olaraq Pakistanı bölmə və parçalama niyyəti güdməkdədir. Bilindiyi kimi Pakistan cəmiyyəti etnik və dini baxımdan homogen deyil. Digər tərəfdən Pakistan Hindistan ilə arasındakı problemlərdə, xüsusilə Kəşmir məsələsində, İslami şəxsiyyət və azadlıq üzərində çox sıxlaşmış, hətta şiddəti qanuniləşdirmək üçün dini istifadə edən qruplarla yaxın görünərək hərəkət qabiliyyətini məhdudlaşmışdır.

Açıqcası 1980-ci illərdə Əfqanıstandakı iqtidar dəyişikliyi və Sovetlərin işğalı nəticəsində ABŞ, digər Qərb dövlətləri və Səudiyyə Ərəbistanı kimi dövlətlər Sovetlərə mübarizə edən mücahid qruplara dəstək vermişdir. İrəliləyən illərdə mücahid qruplar bir şəkildə Pakistan sərhədləri içində təhsil imkanları və məntiqi dəstək tapmışdır. Necə ki, daha sonraları Taliban və Əl-Qaidə kimi təşkilatların də Pakistan sərhədləri içərisində bir şəkildə dəstək tapdıqları iddia edilmişdir. Pakistan içindəki dini və etnik müxtəlifliyin olması Hindistanın hərəkət qabiliyyətini yüksəldir. Pakistan isə şərq bölgəsindəki Bəlucistan, şimal bölgələrdəki Paştun və digər etnik problemlərdə Hindistanın təsiri olduğunu irəli sürməkdədir. Hindistan Kəşmir bölgəsindəki militanların və Assam bölgəsindəki silahlı militanların təhsilindən və təşkilatlanmasından Pakistan Hərbi Kəşfiyyat Təşkilatı ISI'nı suçlamaqdadır. Pakistan isə ölkə içindəki etnik qarışıqlıqlardan Hindistan Kəşfiyyat Təşkilatı RAW'ı məsul tutmaqdadır.

BAŞLANĞICDAN GÜNÜMÜZƏ KƏŞMİR MƏSƏLƏSİ

Hindistan və Pakistan arasındakı heç bir məsələ Kəşmir məsələsi qədər hüsumət meydana gətirməmişdir. Hindistanın 1947-ci ildə Hindistan və Pakistan adıyla iki ölkəyə bölünməsindən bəri Kəşmir mövzusundakı ixtilaf iki ölkə arasındakı ən əhəmiyyətli anlaşılmazlıq olaraq varlığını davam etdirməkdədir. İki ölkə Kəşmir problemi üzündən üç dəfə (1947-48, 1965 və 1971) döyüşmüşdür. Ayrıca 1998 və 2002 illərində iki ölkə müharibənin eşiyinə gəlmiş, beynəlxalq səylər nəticəsində isti qarşıdurmanın qarşısı alınmışdır.

Aparılan müharibələr və indiyə qədər davam etdirilən müzakirələrdən bir nəticə alınmayaraq problem 60 ildən bəri varlığını davam etdirmişdir. Kəşmir bölgəsinin üçdə ikisi Hindistan, üçdə biri isə Pakistanın nəzarətindədir. Pakistan 1963-ci ildə öz nəzarətindəki bölgədən kiçik bir hissəsini Çin Xalq Respublikasına vermişdir. Beləcə Çin hökuməti Tibet və Sing Yang əyalətlərini bir-birlərinə qarayoluyla bağlama fürsətini əldə etmişdir.

Yeni Delhi millət təşkili prosesində Kəşmir bölgəsinin dünyəvi bir dövlət nizamı çərçivəsində Hindistanın içində inkişaf edəcəyi və irəliləyəcəyi tezisini irəli sürərkən Pakistan bu bölgənin əhalisinin əksəriyyətini müsəlmanlardan ibarət olduğunu qeyd edərək özünə bağlanmasını tələb edir. 1941-ci ildə ingilislər tərəfindən Kəşmir bölgə daxilində reallaşdırılan siyahıyaalmada bölgə əhalisinin 77%-nin müsəlman, 20%-nin isə hindu olduğu təyin olunmuşdur. Bu gün Hindistanın nəzarətində olan Kəşmir vadisində isə eyni əhali sayımına görə müsəlmanlar cəmiyyətin 93%-ni, hindular isə 3%-ni təşkil etməkdədir. Pakistan höküməti Kəşmir məsələsini beynəlxalq arenaya daşıyaraq beynəlxalq təşkilatların nəzarətində bölgənin gələcəyi ilə bir referendum keçirilməsinin lazım olduğunu bildirməkdədir.

Hindistan Pakistanın bu tələbi qarşısında belə bir xalq səsverməsini istəməyərək də olsa qəbul etmişdir. BMT-yə bağlı Hindistan və Pakistan Komissiyası 13 avqust 1948 və 5 yanvar 1949 tarixlərində qəbul etdiyi qərarlarla referendum keçirilməsini qərarlaşdırmışdı. Amma günümüzə qədər şərtlər bu referendum üçün uyğun olmamışdır. Hindistan Kəşmirin mülkiyyəti mövzusunda Maharaca sənədini irəli sürərək daha mövzu BMT-ə daşınmadan əvvəl Kəşmirin özlərinə aid olduğu tezisini müdafiə etməkdədir. Hindistana görə xalq səsverməsinin reallaşması üçün Pakistan ordusunun "işğalı" altında olan bölgələrdən Pakistan əsgərlərinin çəkilməsi lazımdır. Ayrıca Hindistan Kəşmir üzərində haqq iddia edərkən kəşmirlilərdən ibarət bir nümayəndələr heyətinin 17 noyabr 1956 tarixində bu əyalətin Hindistana bağlanması mövzusunda aldıqları qərarı önə sürməkdədir. Pakistan isə bu qərarları qəbul etməməkdədir.

İki ölkə arasında yaşanan 1971-ci müharibəsindən sonra 1972-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının liderliyində Kəşmirdə Simla atəşkəs xətti yaradılmışdır. İki ölkə bu qərarı qəbul edincə normallaşma prosesinin başlanması üçün əhəmiyyətli bir addım atılmış oldu. Açıqcası belə bir mühitə gəlinməsi 1971-ci il müharibəsində Pakistanın Hindistan qarşısında aldığı məğlubiyyət və Hindistanın hərbi üstünlük təmin etməsi nəticəsində reallaşmışdır. 1971-89 illəri arasında Pakistan, Kəşmir probleminə yalnız şifahi olaraq əyilə bilmişdir.

1984-ci ildə isə Kəşmirin dağlıq bölgələrində olan Siyaçin bölgəsi problemi ortaya çıxmışdır. Nəhəng buzlaqlarla örtülü olan bu coğrafiyada sərhədin konkret obyektlərlə diqqətə çarpan hala gətirilməsi mümkün olmadığından bu bölgənin hakimiyyəti mövzusu anlaşılmazlığa səbəb olmuşdur. Buzlaqlara dırmaşmaq istəyən alpinistlər illərlə bölgəyə getmə icazəsini Pakistan mövqelərindən almaqda idilər. Yenə Pakistan tərəfindən ölkə daxilində və xaricində nəşr olunan atlas və xəritələrdə bu bölgə Pakistan sərhədləri içində göstərilməkdəydi. Bütün bunlara Hindistanın etiraz etməməsindən dolayı bölgə Pakistanın suverenlik sahəsində sayılmaqda idi. Yenə 1949-cu il Karaçi müqaviləsi və 1963-cü il Çin-Pakistan sərhəd müqaviləsi mətnlərində istifadə olunan ifadələr ilə bu bölgənin Pakistana aid olduğu tezisi qüvvət qazanmışdır.

1947-ci ildən 1987-ci ilə qədər olan müddətdə Hindistan bölgədə hərbi birliklər qurmuşdur. Amma ən əhəmiyyətli cəhd dekabr 1984-cü ildə Hindistanın buzlarla qablı dağlıq Karakorum bölgəsinə bir tabur əsgər yerləşdirməsi idi. O tarixdən bəri bölgənin hakimiyyəti mövzusunda ixtilaflar davam etmişdir.  1989-cu ildə Kəşmirin Hindistan idarəsindəki bölgəsində dini bir sürtüşmə nəticəsində böyük bir qarışıqlıq meydana gəlincə Pakistan 1971-ci ildən bəri uğradığı təhqirlərə misilləmə olaraq müsəlman üsyançılara sahib çıxmış və maddi dəstək vermişdir. Pakistanın köməyi hadisələrin böyüməsinə səbəb olmuşdur. Pakistanda fəaliyyət göstərən və dini kimlikləriylə ön plana çıxan Tayyibə Ordusu və Ceyşi Məhəmməd (Məhəmmədin Ordusu) kimi təşkilatlar müdaxilə olunca hadisələr dini qarşıdurmaya çevrilmişdir.

1990-cı illərdə Kəşmir bu təşkilatlarla Hindistan təhlükəsizlik gücləri arasındakı qarşıdurmalara səhnə olmuşdur. Hindistan təhlükəsizlik gücləri tamamilə olmasa da, bu təşkilatları məğlubiyyətə uğratmışdır. İki ölkə arasındakı atəşkəsi təmin edən Simla sazişinə baxmayaraq ixtilaflar və Kəşmir mövzusundakı çəkişmə sürət itirmədən davam etməkdədir. Pakistan bütün bölgəni əhatə edəcək bir xalq səsverməsi tezisini Hindistana qəbul etdirə bilməməyinin çətinliyini yaşayarkən Hindistan mövzunu milli təhlükəsizlik kontekstində çox həssas bir mövzu olaraq qiymətləndirir. Ixtilaflar davam edərkən yeni inkişaflar müddəti başqa ölçülərə daşımışdır. Bunların başında bölgədəki nüvə fəaliyyətlər gəlməkdədir.

1999-cu ildə bir qrup pakistanlı yanlarına əfqan və kəşmirli silahlı birliklər alaraq dağlıq Siyaçin buzlaq bölgəsindəki hərbi müəssisələri işğal etmişdir. Hindistan əsgərləri yay boyunca istifadə etdikləri bu müəssisələri qışda tərk etməkdə idi. Hindistan ordusunun və kəşfiyyatının bu hərəkatdan xəbərsiz olması ölkədə şok təsiri meydana gətirmişdir. Hindistan ordusu pakistanlı militanları bu idarələrdən çıxarmaqda qeyri-kafi qalmış, hətta pakistanlı birliklər üç hind döyüş təyyarəsini düşürmüşdür. Bunun ardından Hindistan diplomatik cəhdlərini artıraraq Pakistana müəssisələri boşaltması üçün beynəlxalq təzyiq tətbiq etməyə başlamışdır.

Beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqi nəticəsində pakistanlı birliklər bu bölgəni tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. Birliklər geri çəkilmə əsnasında önəmli qurbanlar vermişdir. Hindistan bu proses nəticəsində bölgədə təkrar hakimiyyət qurmasını önəmli bir müvəffəqiyyət olaraq göstərmişdir.  Açıqcası, bu hadisənin iki ölkənin nüvə silahı əldə etməsindən sonra meydana gəlməsi dünya ictimaiyyətini çox narahat etmiş və bu səbəblə böyük dövlətlər hadisənin daha çox dərinləşərək iki ölkə arasında isti bir qarşıdurmanın meydana gəlməsinin qarşısını almağa cəhd etmişdilər. İki ölkə arasındakı digər bir böhran 13 dekabr 2001 tarixində meydana gəlmişdir. O tarixdə Ceyşi Məhəmməd və Tayyibə Ordusunun silahlı militanları paytaxt Yeni Delhidə deputatlarının yığıncaqda olduğu sırada Hindistan parlamentinə bir hücum həyata keçirmişdilər.

Hindistan bu terrorist hərəkətlərə qarşı çox sərt reaksiya göstərərək sərhəd boylarındakı hərbi hissələrdə fövqəladə hal elan etmişdir. 2002-ci ilin əvvəllərinə qədər iki ölkə isti bir qarşıdurmanın astanasında kimi hərbi birliklərini hazır saxlamışdır. Beynəlxalq təşkilatların cəhdləri və ABŞ-ın Ceyşi Məhəmməd və Tayyibə Ordusunun terrorist qruplar kateqoriyaya almasından sonra iki ölkə arasındakı isti qarşıdurma mühiti bir az yumşaldı.

Olaylar sakitləşəndə iki ölkə arasındakı danışıqlar yenidən başlamış və aşağıdakı fikir birliyinə gəlmişlər:

1. Bütün cəbhələrdə atəşkəsin təmin edilməsi,
2. Nəzarət nöqtələrinin diqqətə çarpan bir şəkildə yaradılması,
3. Kəşmirin paytaxtları, yəni Hindistan idarəsindəki bölgənin paytaxtı Srinaqar və Pakistan idarəsindəki bölgənin paytaxtı Müzəffərabad şəhərləri arasında əlaqə yollarının açıq tutularaq avtobus səfərlərinin təşkil edilməsi,
4. Hər iki bölgədə fəaliyyət göstərən siyasi partiya üzvlərinin Pakistana giriş-çıxışlarına icazə verilməsi.

Amma problemin əsas qaynağı olan ərazi anlaşılmazlığı mövzusu həllsizliyin tam ortasında varlığını davam etdirirdi. Bu dövrdə Pakistanın başında olan general Pərviz Müşərrəf sərgilədiyi uzlaşma tutuma baxmayaraq bir tərəfdən də Kəşmirin Hindistan idarəsindəki bölgəsində olan müsəlmanlara dəstək vermişdir. Bu mərhələdə Hindistanın baş naziri Manmoxan Sinqx Kəşmirin ən əhəmiyyətli müsəlman təşkilatlarını strukturasında saxlayan "Azadlıq Konfransı" APHC ilə muxtariyyət və siyasi nümayəndəlik mövzusunda müzakirələr yürütməyə açıq olduğunu ifadə etmişdir.

2002-ci ildən etibarən Pakistan hakimiyyətindəki Kəşmirdən Hindistan bölgəsinə sızmaları gedərək azalmışdır. Hindistan hakimiyyətindəki bölgədə 2002-ci ildə ədalətli sayıla biləcək bir seçki nəticəsində yerli hökumət yaradılmışdır. Buna baxmayaraq bölgədə Hindistan hökumətinə qarşı zaman-zaman qiyamlar və üsyanlar reallaşdırılmışdır. Hindistan bölgənin sabitliyi və təhlükəsizliyi üçün 250 min nəfərlik nizamlı bir ordunun yanında 100 min nəfərlik bir milis gücünü də bölgədə istifadə etməkdədir. 2005-ci ilin noyabr ayında paytaxt Yeni Delhidəki partlayışlar və yenə 2008-ci ilin noyabr ayında Hindistanın ən əhəmiyyətli ticarət və siyasi şəhəri olan Mumbaydakı bombalı hücumların Pakistan və bu ölkənin dəstəklədiyi Kəşmirli militanlarla reallaşdırıldığı yönündəki iddialar iki ölkə əlaqələrini dərindən təsir etmişdir.

Nəticə olaraq: Pakistanda daxili siyasi inkişaflar nəticəsində general Pərviz Müşərrəfin iqtidardan ayrılması, bombalı bir hücumda həyatını itirən keçmiş baş nazir Bənazir Bhuttonun (edam edilən baş nazir Zülfüqar Əli Bhuttonun qızı) həyat yoldaşı Asif Əli Zərdarinin prezident məqamına seçilməsi və sonra mülayim sayıla biləcək Yusuf Reza Gilaninin baş nazirliyə gətirilməsi iki ölkə arasındakı münasibətlərin müharibə mühitindən uzaqlaşaraq müzakirə masasında həll ediləcəyi inancını qüvvətləndirmişdir. Reza Gilani hökuməti uzun illər davam edən hərbi rəhbərliklərdən sonra iqtidara gələn vətəndaş bir rəhbərlik olaraq problemlərin danışıqlar yolu ilə həll ediləcəyinə inanaraq cəhdlərdə tapılmışdır.

Təbiətiylə bu yanaşma başda ordunun bəzi həddindən artıq qanadları olmaq üzrə güc əlaqələrini narahat etmişdir. Necə ki, prezident Zərdarinin Kəşmirli mücahidləri terrorist olaraq qiymətləndirilməsinə Pakistan Baş qərargah başçısı general Əşfak Parvez Kayani qarşı gəlmişdir. Oktyabr 2008-ci il tarixində Hindistanın baş naziri Manmoxan Sinqx və Pakistan prezidenti Asif Əli Zərdarinin Nyu Yorkdakı görüşlərində əlaqələrin normallaşdırılması üçün hər iki ölkənin səy göstərəcəkləri ictimaiyyətə elan edilmişdir. Ardınca da Pakistan bir yaxşı niyyət nümayişi olaraq ölkəsindəki 101 hindistanlı məhkumu sərbəst buraxmışdır.

O tarixdən günümüzə qədər iki ölkə arasındakı əlaqələrdə zaman-zaman gərginlik yüksəlsə də, ümumi olaraq dialoq qapısı açıq tutulmuşdur. İki ölkə arasındakı problemlərə əlavə olaraq Əfqanıstanın ABŞ işğalına məruz qalması, NATO-nun xüsusilə Şimali Pakistandakı əşirətlər bölgəsi Vəziristanda sivil yerləşim vahidlərinə hücum tənzimləməsi, Çin və digər böyük dövlətlərin bölgədəki fəaliyyət və mübarizə axtarışları, iki ölkə arasındakı nüvə yarışı, şərti ordularının inkişafı, Hindistanın texnoloji və hərbi sahələrdə əhəmiyyətli inkişaflar göstərərək regional bir güc olma istəyi və bənzəri bir çox problem önümüzdəki dövrdə Pakistan və Hindistan əlaqələrini dərindən təsir edəcək. Ümid edirik ki, iki ölkə arasındakı problemlər dialoq çərçivəsində ələ alınıb diplomatik yollardan həll yolu tapar.