Mənim adım Qırmızı

“Mənim adım Qırmızı” tarixi roman, detektiv romanı və eşq romanı olaraq dəyərləndirilə biləcək çox istiqamətli bir romandır. Əsərin yazılmasında məqsəd nəqqaşların taleyindən, yüz il boyunca bir işə əmək verdikdən sonra bugün tamamilə unudulmalarından bəhs edir. Müəllif Şərq ilə Qərb arasında körpü qurmaq istəyir.  Şərq sənətini Qərb yazı texnikalarından istifadə edərək oxuculara təqdim edir.

İl 1591. Rəsmi tarix ilə Osmanlının “dayanma dövrü”. Ənənəvi Osmanlı sisteminin çökdüyü bu dövrdə iqtisadiyyat iflas etmiş, kadr hazırlığı sistemi işlənməz olmuş, Anadolu, Cəlali üsyanlarından nəfər almaz hala gəlmişdi. Bu tarixi arxa plan önəmsiz görünsə də, əslində nəqqaşların düşdükləri iqtisadi çətinlik səbəbi ilə qəbul etdikləri iş ilə əlaqəsi baxımından canlı ünsürə çevrilir.

Əsər boyunca uzun-uzadı qərbli rəssamlarla osmanlı nəqqaşlar qarşılaşdırılır. Rəsmin İslamiyyət çərçivəsində incələnməsi və dəyərləndirilməsi də söz mövzusudur. Eyni zamanda nəqqaşlıqdakı təkrarlar əsərdə də öz əksini tapıb.

Romanda nəqqaşlıqda yaşanan yaddaşdan rəsmetmə və korluq təsəvvüfi də bir təmələ dayanır. Əsərdə bəhs edildiyi üzrə Ustad Osman saraydakı rəsmlərə baxdıqdan sonra məşhur nəqqaş Behzadın istifadə etdiyi iynə ilə özünü kor edir. Başqa bir nöqtə isə nəqqaşların üslub və fərdi ifadəni rədd etmələri İslamiyyət təzyiqinin nəticəsidir. Əniştə Şərq-Qərb sintezini müdafiə edərkən, onun qızı Şəkurəyə görə isə Şərq-Qərb qarşıdurması çözülməmişdir.

Hər bölüm bir obrazın baxış istiqamətindən bəhs edir. Bu obrazlar arasında ölü, ağac, it, pul, şeytan, rəng, müəllifin özü, nəqqaşlar,  Şəkurə və Qara var. İnsan xaricindəki canlı-cansız varlıqlardan yığılmış obrazların bir mətnin içində dilə gətirilməsi daha çox nağıllarda, uşaq kitablaında, fantaziya növündə rast gəlinir. “Ciddi ədəbiyyat”a girən ən önəmli ölü obrazı isə Orxan Pamuk üslubuna yaxın Folknerin “Ölüm yatağında” əsərindəki ölü idi.

2 oğul anası Şəkurənin əri 4 ildir ki, müharibədən qayıtmamışdı.  Qara isə ona eşqini açıqladığı üçün evdən qovulmuş və ancaq 12 il sonra İstanbula qayıda bilmişdi. Qayıdar-qayıtmaz hələ çox sevdiyi Şəkurə ilə evlənməyin yollarını axtarır. Atası və oğulları ilə birgə qalan Şəkurənin qəlbi həm Qarada, həm də ərinin qardaşı Həsəndədir.  Şəkurənin atası, Qaranın əniştəsi (yeznəsi) Padşahın əmri ilə gizli kitab hazırlamaqdadır. Kitabın gizliliyi Avropa üsullarından istifadə yolu ilə rəsm edilməkdən irəli gəlir. Əniştə əfəndi Osmanlı sarayının məşhur nəqqaşlar Kəpənək, Zeytun, Leyləyi kitabın nəqşləri üçün vəzifələndirir. Təzhibi ilə Zərif əfəndi məşğul olur. Qatı fanatik olan ərzurumlu Xoca Əfəndi və tərəfdarları ənənələrə və dinə zidd bir şeylərin cərəyan etdiyini anlamışdılar. Zərif əfəndi də eyni düşüncədədir. Hər gecə qəhvəyə toplaşan nəqqaşlar və xəttatlar bir məddahın rəsmlərlə izah etdiyi iti dilli və ərzurumlu Xoca əleyhdarı hekayələrlə əylənirlər. Zərif əfəndinin işlərinə “ayaqbağı” olacağına anlayan nəqqaşlardan biri Zərif əfəndini öldürür. 

HAŞİYƏ: Osmanlı padşahı 3-cü Muradın dövrüdür. Padşahların içində qadına ən düşkünü III. Muraddır. Sayı 40-ı aşan hasəkilərdən başqa saray xaricindəki qadınlarla əlaqəsi vardı. Tarixə 130 uşaqlı padşah olaraq keçmişdi.  Öldüyündə 7 cariyəsinin gəbə olduğunu da hesaba qataq. Osmanlı tarixini yazan yerli və xarici tarixçilər onun uşaqları və qadınları məsələsində fərqli rəqəmlər verməkdədir. Bəzilərinə görə 102, 106, 130 uşağı vardı. Hər ehtimalda 100-dən artıq uşağı olan bu padşahın əcəba necə xərəmi vardı? Atası II. Səlimin hamamda cariyələri qovalayarkən ölməsindən sonra taxta keçən Sultan Murad babası Qanuni yerinə atasının yolunu seçmişdi.  

Post-ədəbiyyat janrlarından mətn metaforu yerini nəqş sənətinə buraxmış, amma mətn içində iç-içə keçmiş mətnlər və gizli kitab motivləri hələ varlığını davam etdirir. Belə ki, bu mətni Qara, müəllif, yoxsa məddahın alıntıları tamamlayır, bəlli deyil. Orxan Pamuk “Üslub və imza – çirkinlik və tamahkarlıqdır” qeyd edir.  Heç bir usta  nəqqaşın əsərinə imza atmadığına, hər əsərin keçmişdəki ustaları cizgilərinə çatmaq məqsədi ilə yaradılması vurğulanır. Üslub probleminin son 250-300 ildə sənət tarixi tərəfindən söykədilən məsələ olduğunu söyləyən müəllif üslub problemini, sənət məhsullarını və sənətçiləri kateqoriyalaşdırma, sata bilmək qeyrəti ilə yaradılmış müvəqqəti görüş olaraq xarakterizə edir.

Umberto Ekonun "Qızılgülün adı" romanından bu yana detektiv qanunlarından bu qədər yaxşı istifadə edən bir mətnlə heç qarşılaşmamışıq. "Mənim adım Qırmızı"da olaylarla deyil, dil üzərində sürdürülən bir qatil ovu var. Qatil mətn içindən bizlərə özünü anladır, oxucunun düşüncə tərzini ələ alır, nəqş sənəti üzərinə düşüncələri ilə işlətdiyi cinayətlər arasında əlaqələr qurur. Ola biləcək 4 namizəd var, padşahın gizli kitabını işləyən 4 nəqqaşdan birinin qtil olduğunu bilirik. Əgər detektiv əsərlərini qatili təxmin etməyi şərəf problemi sayaraq oxuyanlardansınızsa, hər bir nəqqaşın monoloqunu çox diqqətli oxuyun.

Müəllifin söylədiyi kimi bu roman ən çox özünə aiddir. Özündən bir şeylər anladarkən özü ilə “dalğa” keçən incə yumor anlayışı var. Məsələn, pul üçün edilən sənətin bir tərəfdən aşağılanması, digər tərəfdən nəqqaşın ən çox qazanan olduğu üçün özünün usta olduğunu düşünməsi. Romanın sonunda anasının ağzından “...həyatlarımızı olduğundan çətin, Şövkəti pis,məni olduğumdan gözəl və ədəbsiz təsvir eləyibsə, Orxana qəti inanmayın” deyir.