Cadugər ovu

200.000-ə yaxın qadının yandırılaraq öldürülməsi kimi böyük qətliam təəssüf ki, Avropa tarixində çox da önəmli sayılmır.

CADUGƏR OVUNUN ORTAYA ÇIXIŞI VƏ İRƏLİLƏMƏSİ:

Cadugər ovu ilk olaraq 15-ci əsrdə Fransanın cənubunda, Almaniyada, İsveçrədə və İtaliyada görünməyə başlanılır. Avropa kəndlilərinin ən çox gücləndiyi dönəmdə başlayan cadugər ovu dövlətin və zədagənlərin getdikcə artan təcavüzkar davranışı qarşısında kəndlilərin müqavimətini geniş miqyasda qırmışdı. 15-ci əsrə qədəm basarkən xalq qiyamları, epidemiyalar və cadugər ovu böhran dövrünü ortaya çıxarmışdı. Bu dövrdə inkişafına inanılan cadugər təlimləri zaman içində sehrbazlığın təbiətə, dövlətə və Tanrıya qarşı edilən ən böyük cinayət olduğuna qərar verilməsinə yol açmışdı. 1435-1487-ci illər arasında cadugər ovu üzərində 28 araşdırma yazılmışdı. 1486-cı ildə nəşr olunan “Malleus Maleficarumd”da Summis Desiderantes (1458) adlı papalıq bildirişi incələnmiş, kilsəyə görə cadugərliyin böyük təhlükə olaraq görüldüyü ifadə edilmişdi. 16-cı əsrin ortalarından sonra cadugər olaraq mühakimə olunan qadınların sayı artmış və cəzalandırma səlahiyyəti inkvizisiyanın (katolik kilsəəsi bağlı məhkəmə sistemi) əlindən alınaraq serkulyar (dünyəvi) məhkəmələrə verilmişdi. 1580-1630-cu illər arasında feodal münasibətlərin kapitalizmə xas siyasi təşkilatlara çevrilməsi ilə cadugər ovu kulminasiya nöqtəsinə çatmışdı.

Cadugərliyin cəzasının ölüm olması 1532-ci ildə katolik V Çarli tərəfindən qüvvəyə qoyulan “İmperial Qanun Karolina” Protestant İngiltərəsində 1542, 1563 və 1604-cü illərdə keçirilən 3 parlament aktı ilə qanuni hala gətirilmişdi. Bu qanunların davamında xalqı bir-birindən şübhələndirəcək vəziyyətə gətirən və müqavimətsiz qalan, cadugərlərə kömək edənlərin cəzalandırılacağını nəzərdə tutan orqanlar getdikcə daha da təzyiqçi rola bürünmüşdü. Belə ki, Almaniyada alman şahzadəsinin təsdiqi ilə Lüteran kilsəsi tərəfindən vəzifələndirilən ziyarətçilər xalqı şübhələndikləri şəxsləri xəbərçilik etmələri istiqamətində təhrikedici vəzifəyə sahib olmuşdular. Şimali İtaliya kimi bəzi ölkələrdə vəzifəlilər şübhələnmə olaylarını şişirdərək xalqa deşifrə etmək məqsədi ilə şübhələndirilən şəxslərin geyimlərinə işarələr qoymuş, onları təcrid etməyə çalışmışdılar. Söz mövzusu durum belə o dönəmin qorxunc yanaşmasını göstərməkdədir. Bu dönəmdə cadugərlərin yaxalanması, mühakimə və edam prosesləri yazılı mətbuatın başlıca mövzularından biri olmuşdu. Bu zülmə qatılanlar arasında hakimlər, münsiflər, demonoloqların (şeytanın varlığını araşdıranlar) yanında alman Hans Balduq kimi sənətçilərin də olması olduqca maraqlıdır. Yenə bu dönəmdə cadugər ovunun ictimai nəzarət baxımından təsdiqləyən ingilis siyasət qaydaçısı Tomas Hobbs və inflyasiya üzərində ilk elmi işini edən Jan Bodenin tez-tez bu iddialara qatılması, cadugərlərin diri-diri yandırılmaları, hətta uşaqlarının da yandırılması istiqamətindəki bəyanlarını ehtiva edən “Demomania” adlı əsəri dünyagörüşlərinin nə qədər ürküdücü olduğunu göstərməkdədir. Cadugər ovunun Bekon, Kepler, Qaliley, Şekspir kimi dahilərin dövründə də müzakirələri davam etmiş və cadugərlik yenə böyük cinayət olaraq görülməyə davam edilmişdi.

Cadugər ovunun siyasi səbəblərdən ötrü artdığı fərziyyəsi olsa da, kilsənin də rolu böyükdür. Papalıq bildirişləri, kilsənin qadın düşməni rəftarı cadugər ovunu alovlandırmışdır. Ancaq fərz edildiyi kimi cadugər ovu katolik kilsəsinin nəzərində deyildi. Protestant inancının hökm sürdüyü ölkələrdə də cadugər ovu olduqca çoxdur. Belə ki, serkulyar məhkəmələrin edamları inkvizisiya məhkəmələrinin edam sayından daha çox olmuşdu. Cadugər ovu zamanla sərhəd tanımadan irəliləmiş, qəribə şəkildə Avropa ölkələri arasında birləşdirici ünsür halına gəlmiş, Fransada İsveçə qədər uzanan sahədə olduqca təsirli olmuşdu.

CADUGƏRLİK İTTİHAMLARI:

Buraya qədər qısaca cadugər ovunun ortaya çıxışını ələ aldıq. Növbə maraqlı bölümlərdən birinə gəldi. Cadugər ovu altında yüzlərlə qadın yandırılmışdı, amma əcəba hansı cinayətlərdən dolayı?

Cadugər olduğu iddia edilənlərə qarşı ən ümumi ittihamlar kimi bədənlərini və ruhlarını şeytana satmaları, cadu edərək uşaq öldürmələri və onların qanlarını əmmələri, heyvanlara və məhsullara zərər vermələri, fırtınalar çıxarmaları olaraq qeyd edə bilərik. Bu ittihamlara qarşı cadugər olaraq günahlandırılan qadınların müdafiələrinin olmaması da olduqca maraqlıdır. İşgəncə altında alınan ifadələr xaricində yazılı bəyanların olmaması dövrün məhkəmə prosesinin nə qədər sərt olduğunu göstərməkdədir. Cadugər ovu qadın bədəninin, əməyinin, cinsəlliyinin və yenidən istehsal qabiliyyətlərinin dövlət nəzarəti altına alındığı dövrün başlanğıcını təşkil etmişdi. Belə ki, toplum içərisində xoş görülməyən qadın davranışları belə zamanla cadugərliklə əlaqələndirilməyə başlanmışdı. Sübut tapılmasa da, reallaşdırılan edamlar dövrün cadugər ovunun sadəcə sehrbazlıqla əlaqəli olmadığını göstərməkdədir. Cadugər ovunun arxa planındakı təyinedici ünsürlər olaraq torpaqlara əl qoyulması, kollektiv əlaqələrin yox olması və çöl kapitalizmin inkişafı olaraq qeyd etmək mümkündür. Qorxu və zülmün artması zaman içində durumu ən yaxın insanların bir-birlərindən şübhələnməsi nöqtəsinə gətirmişdi. İngiltərədə cadugər olaraq günahlandırılan qadınların yardımlarla ayaqda duran yaşlı qadınlar, ya da yemək dilənən qadınlar olması maraqlıdır. Bu qadınların həddindən artıq yoxsul olması, onların yemək üçün şeytanla əməkdaşlıq etmiş olmaları kimi qəribə söhbətlərə yol yol açmışdı. Özlərinə sədəqə verməyənləri lənətləmələri, məhsullara zərər vermələri və s. ittihamlarla bu qadınlar edam edilmişdi. Bu nöqtədə qeydə alınan qəribə ittiham mətnini paylaşmaq istəyirəm:

“Qonşusunun tarlasından icazə almadan bir səbət armud yığdı. Geri verməsi istənildiyində hirslə armudları fırlatdı, o gündən sonra tarlada bir daha armud yetişmədi. Sonra Uilyam Qudvinin uşağı mayasını almaq istəmədi, bunun üzərində pivəsi quruyub getdi. Ağasının torpağından odun oğurlayarkən vəzifəli tərəfindən tutuldu, sonra vəzifəli dəli oldu. Qonşusu atlardan birini borc verməyi rədd edincə atların hamısı öldü. Ağanın xidmətçisinə onun ayranını götürməməsini söylədi, daha sonra nə yağ, nə də pendir hazırlaya bildilər.”

Bu ittihamlara məruz qalan 75 yaşlı ingilis qadını Marqaret Harkett 1585-ci ildə Tayberndə edam edilmişdi. Tragikomik deyil? Buna bənzər bir neçə nümunə:

Outerxaus Ana:  Çörək və yağ dilənərkən qonşuları ilə münaqişə etməkdən edam edilmişdi. (1566)

Elizabet Frensis:  Özünə maya verməyən qonşusunu lənətləmiş, qonşusunu xəstə etmişdi. 

Ursula Kemp:   Özünə bir az pendir verməyən bir hersoqu topal etmişdi. (1582-ci ildə edam edilmişdi)

Alisa Nyumen:  12 pens istədiyi, amma ala bilmədiyi yoxsulların təhsildarı Consonun vəbaya tutularaq ölməsinə səbəb olmuşdu.

Bu nümunələrdən də aydın olacağı kimi ölən qadınları əksəriyyəti yoxsul sinfin üzvləridir. O zaman zəngin seqmentin alt siniflərə qarşı rəftarlarından qaynaqlanan ölümlərin yaşandığı fərziyyəsi çox da səhv olmayacaqdı. Sehrə qarşı mübarizə altında əslində qadınlara qarşı mübarizə söz mövzusudur. Qadınların sehrə daha yaxın olaraq görülmələrinin yanında bəzi kəndli qiyamlarında görüldüyü kimi (Monpelye-1645) qadınların kənd həyatında önəmli gücə sahib olmaları və bu gücüm qırılmasını təmin etmək məqsədi ilə qadınlara istiqamətli təcavüzkar rəftar inkişaf etdirildiyi fərziyyələri də maraqlıdır.

Cadugər gecələri “Cadugər sabbatı” olaraq adlandırılan gizli toplantılara qatıldıqları, bəlli təşkilatlanma çalışması etdiklərinin müdafiə olunması və bunun nüfuzu sarsıdacaq xüsusiyyətdə təhlükə olduğunun müdafiə edilməsi cadugərlik olayının miqyasını dəyişdirməkdədir. Bu toplantılarda daha çox uşaq olmaq üzrə insan ətinin yeyildiyi müdafiə edilmiş, hətta bu iddialar təsvir edilmişdi.

Cadugər ovunun ilk ortaya çıxdığı bölgələrin (h)eretiklərin zülmə uğradığı bölgələr olaraq ortaya çıxması maraqlıdır. (H)eretiklər də yenə sehrlə məşğul olan bir qrupdur. Cadugərliliyin o əmrinə girən gerçən dinə təhqir, oğlancılıq, körpə qatili, heyvanlara tapınma kimi cinayətlərlə ittiham edilən (h)eretiklər də payalarda yandırılaraq öldürülmüşdülər. (H)eretiklər və cadugərlər arasındakı ən önəmli fərq cadugərliyin qadınlara aid bir cinayət olaraq görülməsidir. Bu durum özəlliklə 1550-1650-ci illər arasında keçərlidir. Cadugərin qadın olduğu, Tanrının kişiləri belə müsibətdən qoruduğuna dair iddialar var. “Mallus Maleficarium” yazarları qadınların heç vaxt təmin edilə bilməyən şəhvətləri ucbatından cadugərliyə daha uyğun olduğunu önə sürmüş, Martin Lüter kimi yazarlar isə qadınların əxlaqi və zehni zəifliklərini bu azğınlığın qaynağı olaraq göstərmişdilər. Bu duruma görə qadınların cinsiyyət ucbatından əvvəldən belə bir şeyə meylli ola biləcəyi önə sürülməkdədir.

Cadugərlik davalarında gözə çarpan önəmli bir ünsür artım günahlarının da vurğulanmasıdır. Cadugərlər insanların artım gücünü əlindən almaq, abort etmək və uşaqları öldürərək nəsilləri tükəndirməklə günahlandırılmışdı. Cadugər qadınlar arasında “mamaça”ların olması da buna bağlanmışdı.

Cadugərliyə aid edilən önəmli cinayətlərdən birisi də cadugərlərin kişilərin başdan çıxarmalarıdır. Prioritetli olaraq şeytanın başdan çıxardığı qadın digər kişiləri də yoldan çıxarmağa çalışmaqdadır. Malleus’da bu durum belə ifadə edilmişdi:

“Cadugərlərin cinsi əlaqəyə və hamilə qalmağa sirayət edə bilməsinin 7 yolu var: 1-cisi, kişilərin zehnini ifrat ehtirasa yönəltmək. 2-cisi, onların nəsilartırma güclərini əllərindən almaq. 3-cüsü,bu işi həyata keçirən üzvü ortadan qaldırmaq. 4-cüsü, kişiləri heyvanlara çevirmək. 5-cisi, qadınların reproduktiv güclərini əllərindən almaq. 6-cısı, abort etmək. 7-cisi, şeytana uşaq qurban etmək...”

Cadugərliklə günahlandırılan qadınların məruz qaldıqları işgəncələrə baxıldığında olduqca ürküdücü tablo qarşımıza çıxır. Standart olaraq cadugərliklə günahlandırılan qadın lüm-lüt soyundurmaqda, tamamilə təraşlanmaqda,cinsi orqanı daxil olmaqla bütün bədəninə uzun iynələr batırılmaqdadır. Bakirə olub-olmadığını başa düşülməsi üçün təcavüzə uğramaqda, doğram-doğram edilməkdə, sümükləri qırılmaqdadır. Edam edilməsinə qərar verildiyində isə dərs olsun deyə hər kəsin gözü önündə asılmaqda və ya yandırılmaqdadır. Belə vəhşi vəziyyət qarşısında kişilərin bu vəziyyətə qarşı çıxacaq bir şey etməmələri də olduqca tragikdir.

Avropada cadugər ovu 17-ci əsrin sonlarına doğru son tapmışdır. Bu dövrdə təmin edilən ictimai nizam sonralar cadugər iddialarını və cadugərliyi lağ mövzusu halına gəlmişdi. İki əsr boyunca öldürülən yüzlərlə qadından sonra birdən-birə cadugər iddialarının unudulması durumun sadəcə sehrbazlıqla əlaqəsi olmadığını bir daha göstərməkdədir.

Avropadakı cadugər ovlarının bənzəri Yeni Dünyada (Amerikada) da görüldüyündən buradakı durumdan da qısaca bəhs edilməsindən fayda var. Bu bölgəyə gələn ispanlar bu bölgədə yaşayan və çox tanrılı köhnə dinə inanan qadınları (Andlı qadınları) şeytanla müqavilə, havada uçmaq, bal mumundan bütlər hazırlamaq kimi cadugərliyə aid cinayətlərlə günahlandırmışdılar. Amerikada da günahlandırılanlar Avropadakına bənzər şəkildə edam edilmişdilər. Salem Cadugər Məhkəmələrində mühakimə olunan və edamına qərar verilən şəxslər arasında 9 kişinin də olması diqqət çəkici vəziyyətdir.

Bütün bu bilgilər ilə Avropada cadugər ovunu ələ aldığımızda sadəcə sehrbazlıqla əlaqəli olmayan, zamanla qadınlara qarşı təcavüzkar rəftarı əks etdirən qətliam olduğunu deməyimiz səhv olmaz. Cinsəllikdən sui-istifadə, küfr kimi mənfi olaraq qeyd edilən bütün davranışlar zaamanla cadugər adı altında qadınlara aid edilərək cinayəti sübuta yetirilmə də yüzlərlə qadın öldürülmüşdü. Bunun qadınların güclü olduğu dövrdə (özəlliklə kənd qadınları) başlanması və ictimai sistemlərin dəyişməsinə qədər davam etmiş olması (2 əsr boyunca) bu ovların geniş miqyasda dövlət nüfuzu çərçivəsində formalaşdığını göstərməkdədir. Cadugər ovu sehrbazlığa qarşı mübarizədən daha çox, qadınlara qarşı mübarizə olaraq yüzlərlə qadının yox olmasına səbəb olmuşdu.

“…Down from the waist they are Centaurs,
Though women all above:
But to the girdle do the gods inherit,
Beneath is all the fiends’;
There’s hell, there’s darkness, there’s the
sulphurous pit,
Burning, scalding, stench, consumption; fie,
fie, fie! pah, pah…”

(Shakespeare’s – King Lear)