Struqatski qardaşları "Allah olmaq çətindir"

1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra Sovet elmi-fantastika yazarları üzərindəki məhdudiyyətlər yavaş-yavaş qalxmağa başladı və bu zamana qədər SSRİ-nin texnoloji möcüzələrinin xəyalını qurmaqla kifayətlənən yazarlar kommunist gələcəyə dair daha çox fikir istehsal etmək azadlığına qovuşdular.

1957-ci ildə kosmosa fırladılan və SSRİ-nin kosmos yarışında önəmli həmlə sayılan "Sputnik” peyki elmi-fantastikanın xəyal etdiyi gələcək ilə reallaşmaqda olan texnoloji proseslər arasındakı fərqi düşünüldüyü qədər çox olmadığını ortaya qoydu. Hələ insanlıq Marsa gedə bilməmiş ya da kosmosda koloniyalaşa bilməmiş olsa da, bir anda bütün bu xəyallar reallaşma ehtimalı olan duruma gəlmişdi.

  

Arkadi və Boris Struqatski son dərəcə geniş heyran kütlələri ilə ən bilinəm Sovet-rus elmi-fantastik yazarlarındandır. 1960-cı illərdə rus elmi-fanastika ədəbiyyatının mənəvi liderləri oldular və günümüzə qədər nüfuzları dəyişmədən qaldı. Bir çox nəsil kitabları ilə yetişdirildi  və bənzərsiz üslubları ilə sevildilər. Qardaşların erəkən dövr əsərləri bəlli özəlliyə sahib olmamaqla birlikdə rol modelləri ola Sovet paleontoloqu və elm-fantastika yazarı İvan Yefremovu xatırladırdı.

Struqatski qardaşların birlikdə yazdıqları ilk əsər “Qırmızı buludlar ölkəsi” oldu. Sovet-rus elmi-fantastika ədəbiyyatının ən sevilən müəlliflərindən ola Struqatstki qardaşları romanlarında digər elmi-fantastika romanlarının əksinə insanları və siyasi problemləri ələ aldılar. Əsərlərinin bir çoxu senzura ucbatından dəyişdirildi. “Yol kənarında piknik” adlı romanları 1977-ci ildə ingilis dilinə tərcümə edildi və məşhur rejissor Andrey Tarkovskiy tərəfindən “Stalker”adlı ilə film çəkildi.

1964-cü ildə yazdıqları “Allah olmaq çətindir” əsəri yazarların icazəsi olmadan 1989-cu ildə filmə köçürüldü. Struqatski qardaşları əvvəlcə Dümanın “Üç müşketyor” əsərindən ilhamlanaraq əyləncəli əsər yazmaq istədilər. Ancaq 1962-ci ilin dekabrında dövrün SSRİ rəhbəri Nikita Xruşşov Moskvada müasir incəsənət sərgisini ziyarət edir və əsərlərə həqarətlər yağdırır. Mətbuəatda böyük əks-səda oyandıran bu olay sənətkarların linçinə qədər gedib çıxır. Bu olaylardan təsirlənən “Allah olmaq çətindir” gerçəkləri insanların üzünə viuran, qaranlıq, amma mizah göndərmələr də ehtiva edən əsər halına gəlir.

Əsər bugünün texnologiyası ilə müşahidə aparmaq və bu müşahidələri Dünyaya bildirmək məqsədi ilə adsız planetdəki Arkanar şəhərinə səfər edən elm adamlarından və bu planetdəki dəyişiklikdən bəhs edir. Konsept olaraq düşününcə planetlərarası səyahətdən ziyadə zaman səyahətinə bənzəyir, çünki getdikləri yer dünyamızın orta əsrlərinə çox bənzərən tarixi prosesdə keçir. Hər şey tariximizdəki orta əsrlərlə paralel özəlliklərə sahibdir. Bu da keçmişə edilən zamanda səyahət havası qatır.  Və ayrıca o klassik “Bəs qarşılaşacağımız yadplanetli sivilizasiyada irəli olmaq yerinə bizdən daha geridirsə?” fantaziyası burada vucüd tapır. “Bu anki texnologiya ilə keçmişə getsəm, nələri dəyişdirərdim?” sualı da təşrif buyurur. Qreqori Benford H. Uellsin “Görünməz adam”ına yazdığı önsözündə yazarın “Heç kim bizi görməyəcək olsa, nələr edərdik?” fikrini alıb onu möhtəşəm kabusa çevrildiyindən danışır. Struqatski qardaşları da bu kimi geri qalmış yadplanetli mədəniyyət və modern texnologiya ilə keçmişə səyahət kimi fantaziyalar alıb onu bir toplum və idarə halına gətirir.

Arnakarda vəziyyət pisdir. Toplum çürümüş, qaniçənlik və alçaqlıq nemət olaraq görülməkdədir. Don Rebanın bozları küçədə hər küncü tutmuş, hər hansı ziyalı, Renessansı doğurda biləcək hər hansı hərəkəti daha ortaya çıxmadan yox etmək üçün hazır gözləməkdədirlər. Bura oxuma-yazma bilməyin, kitab oxumağın, şeir yazmağın, elmi işlər aparmağın qadağan olduğu yerdir

İncəsənətə, elmə, ədəbiyyata olan düşmənçilik Struqatski qardaşlarının yaşadığı dövr etibarı ilə şəbəkələrinə taxılan şeylərdən bir neçəsi idi. Bəzi “sosializm tənqidi” analizlərinin əksinə qardaşlar sosializmi tənqiddən ziyadə dövrü tənqid edirlər. Don Rumatanın bürokratiyaya olan sonsuz itaəti və gözləri önündəki şiddətə, amansızlığa və pisliyə müdaxilə edə biləcəkkən etməməsi “doğrudur(?)-yanlışdır(?) müzakirəsi yenə o dövrdəki-kitab nəşr olunduqdan sonra 3 il sonra meydana gələn-rus avstronavt Vladimir Komarovun faciəli ölümünü ağıllara gətirir. Komarov kosmos səyahətindən əvvəl texniki olaraq yetərsiz saydığı və problemli olacağı düşündüyü səyahəti Yuri Qaqarinin də səyləri ilə əngəlləməyə çalışır. Amma Sovet bürokratiyası və ABŞ ilə girilən kosmos yarışı ubatından “Soyuz-1” faciəsi göz görə-görə yaşanır.

Oxucu bu səfər masanın qarşı tərəfindən oturduğunda bu “müdaxilə etməmək” olayına fərqli baxış istiqaməti ilə yaxınlaşa bilir. Məsələn, günümüzdən nümunə versək, böyük dövlətlərin inkişaf etməmiş ölkələrə götürdüyü demokratiyalar. İnkişaf etmiş Yer planeti mədəniyyəti Arnakardakı inkişaf etməmiş mədəniyyətin hər hansı tərəfinə “idarəni ələ keçirəcək, uğurlu qılacaq” gücü təmin edə bilər, o ölkənin seyrini bir xeyli dəyişdirə bilər. Amma bu, tarixi inkişafa müdaxilənin doğruluğu müzakirəsi olardı. Bu, Allahın tərəf tutmasına bənzəyir. Ki, Allah əksərən tərəf tutması ilə məşhurdur.

Bütün bu müzakirələri işığında oxucu Rumata üçün insanların özlərini yox edilişini izləməyin, özündən kömək istəyən insanları geri çevirməyin və Allah olmağın nə qədər çətin iş olduğunu iliklərinə qədər hiss edir. Arnakar qaranlığa gömülməyə başladıqda Rumatanın hərəkətləri kontroldan çıxmağa başlayır. Oxucu  əsərin sonuna doğru özünü çarəsiz, beynində suallarla xaotik ortamda tək-tənha tapır.

Struqatski qardaşların 1964-cü ildə yazdıqları eyni adlı elmi-fantastik romanından ilhamlamaraq 2013-cü ildə nümayişə girmiş rus filmi Çexiyada 2000-ci ildə çəkilməyə başlanan və 2006-cı ildə Peterburqda tamamlanmış, ilk dəfə 2013-cü ildə 2013-cü ildə Roma Film Festivalında “Arkanar qətliamının tarixçəsi” adı ilə göstərilmişdi. Daha sonra yenidən öz adına “Allah olmaq çətindir”ə çevrilmişdi.

Allah olmaq çətindir, ola bilməmək daha çətin.