101 özbək

1942-ci ildə Niderlandda (Hollandiya) 101 orta asiyalı  niyə öldürüldü?

Almaniyanın Sovetlər Birliyini işğala başladığı ilk həftələrdə Smolensk yaxınlığında əsir düşən 101 özbək işğal altındakı Niderland torpaqlarına təbliğat məqsədiylə gətirilərək Amersfort düşərgəsində işgəncə edildikdən sonra öldürülərək adsız Sovet qəbiristanlığına basdırıldı

Orta Asiyadakı evlərindən alman ordusuna qarşı döyüşmək üçün yola çıxanlar daha sonrakı günlərdə üstlərində çınqıllarla əsir olaraq Niderlanddakı toplama düşərgəsinə gətirildi. 1942-ci ildə Amersfort şəhəri yaxınlığında bir meşədə öldürülən çoxu özbək 101 orta asiyalını xatırlayanlardan çox azı həyatdadır. Elə ki, niderlandlı diqqətli bir jurnalist olmasaydı, bəlkə də tamamilə unudulacaqdılar.

BBC-nin xəbərinə görə hər baharda qadın-kişi, yaşlı-gənc yüzlərlə niderlandlı Utrext yaxınlarındakı Amersfort şəhəri yaxınlığındakı bir meşədə toplaşır.

Bu insanlar nasistlər tərəfindən tam bu nöqtədə silahla edam edilən və yarım yüz ildir unudulmuş olan 101 məchul sovet əsgərini xatırlamaq üçün şamlar yandırırlar.

Burada yatanların hekayəsi Rusiyada bir neçə il çalışdıqdan sonra 18 il əvvəl Amersforta geri dönən jurnalist Remko Reydinqin yaxınlarda bir sovet döyüş qəbiristanlığı olduğunu öyrənməsiylə başladı.

Reydinq "Daha əvvəl heç eşitmədiyim üçün çaşmışdım. Qəbiristanlığı ziyarət edərək arxiv məlumatları və ifadələr axtarmağa başladım" deyir.

Araşdırmaya başladığında qəbiristanlıqda 865 sovet əsgərinin yatdığını, 101-i xaricində hamısının cansız bədənlərinin Niderlandın digər bölgələrindən və Almaniyadan gətirildiyini, lakin adsız 101 adamın orada, Amersfortda öldürüldüyünü öyrəndi.

Düşərgənin komandiri Karl Piter Berq 1949-cu ildə edam manqası tərəfindən edam edildi.

Almaniyanın Sovetlər Birliyini işğala başladığı ilk həftələrdə Smolensk yaxınlığında əsir düşən bu 101 adam işğal altındakı Niderland torpaqlarına təbliğat məqsədiylə gətirildi.

"Xüsusilə asiyalı görünüşünə sahib əsirləri seçib nasistlərə müqavimət göstərən niderlandlılara sərgiləmək istəyirdilər. "Aşağı səviyyəli insan" (untermenschen) deyə təsvir etdikləri bu insanları gördükdən sonra Sovetlərin nəyə bənzədiyini anlayan niderlandlıların Almaniyaya dəstək verməsini ümid edirdilər" deyir Reydinq.

Nasistlərin Sovet xalqları haqqında düşüncələrini dəyişdirməyə çalışdığı kəslər isə Amersfortdaki əsir düşərgəsində qalan niderlandlı kommunistlərdi. 1941-ci ildən bəri yəhudilərlə birlikdə bu düşərgədə tutulurdular.

Amma bu plan işə yaramadı

Azsaylı şahidlərdən biri Henk B. ərgənliyində Sovet əsirlərinin şəhərə gətirilişini izlədiyini xatırlayır.

"Gözlərimi bağlayanda üzlərini xatırlayıram" deyir və əlavə edir:

"Çınqıllara bürünmüşdülər, heç əsgərə bənzəmirdilər. Yalnız üzlərini görə bilərdiniz. Nasistlər onları qatar stansiyasından düşərgəyə qədər ana prospektdən yürütdülər. Çox kiçik və gücsüz idilər, ayaqlarına da əsgi bağlamışdılar. Bəziləri yoldaşlarının qoluna girərək çətinliklə yürüyə bilirdi."

Bəzi əsirlər özlərini izləyən xalqla göz təması qurmuş, əl hərəkətləriylə ac olduqlarını izah etməyə çalışmışdılar.

"Onlara su və çörək gətirdik. Amma nasistlər hamısını əllərimizdən alıb yerə atdı. Kömək etməyimizə icazə vermədilər."

Onları bir daha görmədiyini söyləyən Henk başlarına nə gəldiyini də bilmirdi.

Lakin jurnalist Remko Reydinq Niderland arxivlərinə girərək yaşananlarla əlaqədar sənədlər tapmağa başlamışdı.

İlk fərq etdiyi - çoxunun özbək olduğu idi. Əsir düşərgəsindəki səlahiyyətlilərin də bundan xəbəri yox idi. Yalnız rusca danışan bir nasist işçisi onları sorğuladıqdan sonra bunu öyrənə bildilər.

Reydinq bu kəslərin çoxunun Səmərqənddən gəldiyini söyləyir:

"Bəlkə bəziləri qazax, qırğız və ya başqırd idi. Amma çoxu özbək idi."

Reydinqin ortaya çıxardığı bir digər şey də orta asiyalıların düşərgədəki digər hər kəsdən daha pis rəftar gördüyüydü:

"Düşərgədəki ilk üç günlərində ətrafı tikanlı tellə əhatəli açıq bir sahədə tutularaq ac buraxıldılar.

Alman bir film qrupu barbar 'insan altı varlıqların' yemək üçün bir-biriylə dava etdiyi anı çəkmək üçün hazırlanırdı. Təbliğat üçün bu filmə ehtiyacları vardı.

Sonunda nasistlər ac özbəklərin arasına bir çörək atdı.

Amma heç gözləmədikləri bir şəkildə içlərindən biri çörəyi əlinə alaraq bir qaşıqla bərabər parçalara böldü. Digərləri də o sırada sakitcə gözlədi. Kimsə dalaşmadı. Sonra da bərabər şəkildə bölünmüş çörəkləri paylaşdılar. Nasistlər xəyal qırıqlığına uğramışdılar."

Remko Reydinq Amersfortda yatan 865 sovet əsgərindən 200-nün ailəsinin izini sürməyi bacardı.

Amma əsirləri daha pis şeylər də gözləyirdi.

"Özbəklərə digər əsirlərə verdiklərinin yarısı qədər qida verirdilər və onlara köməkçi olmağa çalışan biri olduğunda bütün düşərgəni cəzalandırırdılar. Yemək artıqlarını və kartof qabıqlarını yediklərində nasistlər onları 'donuzların yeyəcəyi şeyi yeyirsiniz' deyərək döyürdü" deyir özbək tarixçi Baxodir Uzakov.

Düşərgədəki gözətçilərin etirafları və düşərgədəki digər əsirlərin şahidliyini arxivlərdən çıxardan və bunlarla 2015-ci ildə bir kitab nəşr edən Reydinq düşərgədə özbəklərə daş, qum və ya kötük daşıma kimi ən pis işlərin verildiyini, davamlı olaraq da dayaq atıldığını ortaya qoydu.

Gördüyü ən şok edici hekayələrdən biri isə düşərgənin niderlandlı doktoru Nikolasın bir hərəkətiydi.

"Düşərgədəki özbəkləri ölən iki yoldaşlarının başlarını kəsib kəllələrini tamamilə təmizlənincəyə qədər qaynatmağa məcbur etmişdi. Sonra da bu kəllələrini iş masasına yerləşdirmiş. Tam bir dəlilik!"

Dr. Nikolas müharibənin ardından 10 il həbs cəzasına məhkum edildi.

Aç və çəlimsiz qalan özbəklər tutduqları siçanları və tapdıqları bitkiləri yeməyə başlamışdılar. Aralarından 24-ü 1941-ci ildə sərt keçən qışını çıxara bilmədi. Qalan 77-nə isə işləmək üçün çox gücsüz qaldıqları üçün ehtiyac duyulmadı.

Buna görə 1942-ci ildə bir aprel səhəri "İqlimi sizə daha uyğun olan Cənubi Fransaya göndərilirsiniz" deyilərək düşərgədə çıxarıldılar.

Ancaq aparıldıqları yer Cənubi Fransa deyil, düşərgənin həmən xaricindəki meşədir. Burada qurşuna düzülərək edam edildilər və bir toplu məzara basdırıldı.

"Bəziləri ağlamağa başladı, digərləri əl-ələ tutuşaraq ölümlə üzləşdilər. Qaçmağa çalışanlar isə əsgərlər tərəfindən qovalanaraq vuruldu" deyir düşərgənin gözətçiləri və şoferlərinin şahidliklərini anlatdıqları sənədlərə çatan Reydinq və əlavə edir: "Müəzzinlərin insanları namaza çağırdığı, bazar yerində küləklərin qum və tozlarla rəqs etdiyi və küçələri ədviyyat iy verən şəhərinizdən 5 min kilometr uzaqda olduğunuzu xəyal edin. Onların dilini bilmirsiniz, onlar da sizin dilinizi bilmir. Və bu insanların sizə niyə heyvan kimi rəftar etdiyini əsla anlamırsınız."

(101 orta asiyalının məzarlarının başlarında rusca "məchul sovet əsgəri" yazan məzar daşları var.)

Bu əsirləri təşhis etmək üçün çox az məlumata sahibik. Nasistlər may 1945-ci ildə qaçarkən düşərgə arxivlərini atəşə verdilər.

Geriyə yalnız adı bilinməyən iki adamın üzlərinin göründüyü bir fotoşəkil qaldı.

Niderlandlı bir əsirin qələmlə çəkdiyi doqquz portretdən yalnız ikisində şəkildəki adamın adı yazılmışdı.

"Adları səhv yazılmışdı, amma qulağa özbəkcə kimi gəlir" deyir Reydinq: "Biri Kaderu Xatam və digəri Muratov Zayer deyə yazılmışdı."

Amersfortda həyatını itirən 101 özbəkdən adı bilinən ikisi xaricindəkilərin təşhis edilə bilməməsinin çox səbəbi var. Bunlardan biri Soyuq Müharibədir. İkinci Dünya Müharibəsindən dərhal sonra başlayan Soyuq Müharibə Qərbi Avropa və SSRİ-ni ideoloji düşmənlər halına gətirdi.

Bir digər səbəb isə Özbəkistanın 1991-ci ildə müstəqilliyini qazanmasının ardından sovet keçmişini unutmaq qərarı almasıdır. Müharibə qaziləri artıq qəhrəman statusunda deyil.

Hər nə qədər Şavkət Mirziyoyev geri gətiriləcəyini söyləsə də, müharibədən sonra 14 yetimi övladlığa götürən bir ailə xatirəsinə ucaldılmış bir heykəl paytaxt Daşkənddən qaldırıldı.

İllər əvvəl Sovet ordusundaykən itən əsgərlərin izini sürmək özbək hökuməti üçün bir prioritet olmadı.

Amma Reydinq bu özbəklərin adlarının ölkənin arxivlərində tapıla biləcəyini düşünür və əlavə edir:

"Müharibədə ölməyən və ya öldüyündən xəbər alına bilməyən əsgərlərin sənədləri yerli KQB vahidlərinə göndərilirdi. Bu 101 adamın məlumatları də ehtimalla Özbəkistandadır. Əgər onlara çata bilsəm, bu 101 adamın bir qismini tapa bilərəm."

Özbəklər kütləvi qəbirdən qəbiristanlığa daşınıblar, sonra isə xüsusi təsis olunmuş Sovet qəbiristanlığına aparılıblar